Bo là một trong những vi lượng thiết yếu đối với cây trồng, giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành thành tế bào, vận chuyển carbohydrate và ổn định chức năng sinh sản. Dù nhu cầu về Bo không cao so với các nguyên tố đa lượng, nhưng chỉ cần thiếu hụt trong một thời gian ngắn cũng có thể dẫn đến hàng loạt rối loạn sinh lý như rụng trái non, dị dạng trái, kém đậu trái hoặc ngừng phát triển đọt non. Chính vì vậy, Bo thường được ví như “yếu tố nhỏ giữ vai trò lớn” trong chuỗi dinh dưỡng của cây trồng.
Tuy nhiên, trong thực tế canh tác, tình trạng thiếu Bo lại xảy ra khá phổ biến, đặc biệt ở những vùng đất cát nhẹ, khu vực có lượng mưa lớn hoặc trong các mô hình thâm canh không có sự bổ sung vi lượng hợp lý. Điều đáng chú ý là không ít nhà vườn chỉ nhận ra cây bị thiếu Bo khi đã xuất hiện những biểu hiện rõ rệt như rụng hàng loạt hoặc dị dạng quả, trong khi các nguyên nhân sâu xa lại thường bị bỏ qua. Việc bón phân không cân đối, điều kiện đất đai bất lợi hoặc biến động môi trường đều có thể âm thầm dẫn đến tình trạng thiếu Bo mà không hề dễ phát hiện từ sớm.
Trong bài viết này, chúng ta sẽ đi sâu phân tích các nguyên nhân chủ yếu gây ra hiện tượng thiếu Bo ở cây trồng. Qua đó, người đọc sẽ có cái nhìn toàn diện hơn, giúp phòng ngừa hiệu quả thay vì chỉ xử lý khi cây đã rơi vào tình trạng suy kiệt hoặc mất năng suất.
Đặc tính dễ rửa trôi và khó giữ của Bo trong đất
Một trong những nguyên nhân hàng đầu khiến cây trồng thiếu Bo là do đặc tính dễ thất thoát của nguyên tố này trong môi trường đất. Bo tồn tại chủ yếu dưới dạng axit boric (H₃BO₃) – một dạng hòa tan cao trong nước và không được giữ lại lâu trong tầng canh tác nếu không có điều kiện hấp phụ thích hợp. Khác với nhiều nguyên tố khác có khả năng liên kết với keo đất hoặc được giữ lại nhờ hoạt động sinh học, Bo rất dễ bị cuốn trôi cùng dòng nước tưới hoặc nước mưa, đặc biệt trên các loại đất nhẹ như đất cát hoặc đất xám bạc màu.
Trong những vùng có lượng mưa lớn hoặc áp dụng kỹ thuật tưới thấm sâu liên tục, tình trạng mất Bo diễn ra thầm lặng nhưng liên tục theo thời gian. Thậm chí, ngay cả khi lượng Bo bón vào đất là đủ, cây vẫn có thể không hấp thu được nếu Bo bị rửa trôi khỏi vùng rễ hoạt động hoặc bị thất thoát xuống tầng đất sâu hơn. Đây là nguyên nhân khiến nhiều nhà vườn cảm thấy bối rối: đã bổ sung Bo định kỳ nhưng cây vẫn có biểu hiện thiếu, nhất là sau các đợt mưa kéo dài.
Ngoài ra, khả năng giữ Bo của đất còn phụ thuộc vào hàm lượng chất hữu cơ và độ ẩm nền. Những vùng đất nghèo mùn, đất thoát nước nhanh hoặc đất không được bổ sung phân chuồng, phân hữu cơ thường có chỉ số giữ Bo rất thấp. Trong các trường hợp này, ngay cả khi cây chưa biểu hiện rõ triệu chứng, nguy cơ thiếu Bo tiềm ẩn vẫn luôn hiện diện và có thể bùng phát khi cây bước vào giai đoạn ra hoa, đậu trái hoặc khi gặp điều kiện thời tiết bất lợi.
Nắm rõ đặc tính rửa trôi của Bo là bước đầu tiên để hiểu vì sao cây trồng dễ rơi vào tình trạng thiếu vi lượng này, từ đó lựa chọn phương pháp bổ sung phù hợp hơn, tránh lãng phí và chủ động kiểm soát dinh dưỡng theo hướng bền vững.
Ảnh hưởng của pH đất và vôi
Bên cạnh khả năng bị rửa trôi, một yếu tố quan trọng khác khiến cây trồng không hấp thu được Bo là do pH đất vượt ngưỡng tối ưu. Bo là vi lượng nhạy cảm với độ kiềm của môi trường đất. Khi pH đất tăng cao, đặc biệt trên mức 7.5, Bo sẽ chuyển dần sang các dạng không tan hoặc kém hòa tan trong dung dịch đất, khiến rễ cây không thể hấp thu dù hàm lượng tổng vẫn còn.
Tình trạng này thường xảy ra tại các vùng có truyền thống cải tạo đất bằng vôi, đặc biệt là vôi Dolomite hoặc CaO sử dụng định kỳ nhiều năm liền. Việc bón vôi có thể giúp cải thiện cấu trúc đất, tăng pH trong trường hợp đất chua, nhưng nếu không được kiểm soát liều lượng hoặc không đánh giá lại khả năng giữ và chuyển hóa vi lượng, chính quá trình này sẽ gián tiếp làm giảm khả năng cung cấp Bo cho cây. Đây là lý do vì sao nhiều vườn sau khi bón vôi để phòng bệnh lại bất ngờ gặp hiện tượng rụng hoa, rụng trái và lá non bị biến dạng.
Không chỉ vôi, một số loại phân bón có chứa kiềm hoặc có phản ứng kiềm trong đất cũng góp phần làm tăng pH đất một cách âm thầm. Việc sử dụng liên tục phân lân nung chảy, phân có chứa MgO hoặc chất cải tạo đất có nguồn gốc khoáng mà không kết hợp bón bổ sung vi lượng sẽ khiến cây dễ rơi vào trạng thái thiếu Bo kéo dài.
Để hạn chế nguy cơ này, người trồng cần theo dõi định kỳ pH đất bằng các dụng cụ đo đơn giản. Nếu phát hiện pH đất có xu hướng tăng lên theo thời gian, cần điều chỉnh lại kế hoạch bón vôi, giảm liều hoặc thay thế bằng các hình thức cải tạo khác như tăng cường chất hữu cơ, sử dụng vôi sống đúng kỹ thuật và kết hợp bổ sung vi lượng Bo ở dạng dễ hấp thu.
Mất cân đối dinh dưỡng – tương tác giữa Bo và các yếu tố khác
Một nguyên nhân khác thường bị đánh giá thấp trong tình trạng thiếu Bo là sự tương tác bất lợi giữa các nguyên tố dinh dưỡng trong đất. Trên thực tế, cây trồng không hấp thu từng chất một cách riêng lẻ, mà luôn trong trạng thái chọn lọc tương hỗ. Khi nồng độ một số nguyên tố nhất định quá cao, chúng có thể làm giảm khả năng hấp thu của các nguyên tố khác, đặc biệt là vi lượng.
Bo là nguyên tố dễ bị cạnh tranh trong môi trường có hàm lượng Canxi, Nitrat và Kali cao. Việc bón phân đơn liên tục, chẳng hạn như phân đạm urê, DAP hoặc Kali clorua với liều lượng lớn, sẽ làm gia tăng nồng độ ion trong vùng rễ và làm thay đổi áp suất thẩm thấu. Trong môi trường này, rễ cây có xu hướng ưu tiên hấp thu các ion mạnh hơn, trong khi Bo – vốn tồn tại ở dạng trung tính hoặc yếu – bị đẩy ra ngoài quá trình vận chuyển chủ động.
Một số nghiên cứu còn cho thấy việc bón thừa Canxi hoặc lạm dụng vôi không chỉ ảnh hưởng đến pH mà còn tạo ra phản ứng đối kháng với Bo tại vùng rễ. Trong khi đó, phân đạm thúc đẩy sinh trưởng mạnh, khiến nhu cầu về Bo tăng đột ngột, nhưng nếu không bổ sung kịp, cây sẽ rơi vào trạng thái thiếu hụt sinh lý, dẫn đến rối loạn chức năng sinh sản, giảm tỷ lệ đậu trái và dễ rụng trái non.
Đặc biệt trong các mô hình thâm canh, nơi lịch bón phân được xây dựng chủ yếu xoay quanh N – P – K mà không cân nhắc vi lượng, nguy cơ thiếu Bo là điều gần như tất yếu. Nhiều vườn cây vẫn phát triển tốt về tán lá nhưng lại mất năng suất vì không chú ý đến yếu tố này.
Để tránh tình trạng mất cân đối, người trồng nên định kỳ bổ sung vi lượng dưới dạng hòa tan nhanh hoặc sử dụng các loại phân có chứa Bo với hàm lượng rõ ràng. Đồng thời, cần thiết lập lại công thức bón phân tổng thể có tính đến tương tác giữa các nguyên tố, đặc biệt trong các giai đoạn cây có nhu cầu dinh dưỡng cao như ra hoa, nuôi trái hoặc phục hồi sau mưa.
Nhu cầu Bo tăng mạnh ở một số giai đoạn sinh trưởng
Một nguyên nhân ít được chú ý nhưng lại rất quan trọng dẫn đến tình trạng thiếu Bo là sự gia tăng đột ngột nhu cầu của cây trong một số giai đoạn sinh trưởng nhất định. Không giống như các nguyên tố đa lượng như đạm hay kali, Bo thường không được dự trữ nhiều trong mô thực vật, đồng thời lại không thể tái phân bố từ lá già về cơ quan sinh sản. Chính vì vậy, nếu vào thời điểm cây đang cần hấp thu nhiều Bo mà đất không cung cấp kịp hoặc điều kiện môi trường hạn chế hấp thu, cây sẽ nhanh chóng rơi vào trạng thái thiếu hụt cục bộ.
Giai đoạn ra hoa và hình thành ống phấn là thời điểm đầu tiên đòi hỏi nhu cầu Bo ở mức cao. Nguyên tố này đóng vai trò quan trọng trong việc ổn định cấu trúc thành tế bào phấn, hỗ trợ sự phát triển và hướng đi chính xác của ống phấn đến bầu noãn. Nếu thiếu Bo trong thời điểm này, quá trình thụ phấn có thể bị gián đoạn, dẫn đến tỷ lệ đậu trái thấp dù cây ra hoa nhiều và được thụ phấn tốt.
Tiếp theo là giai đoạn nuôi trái non, nơi Bo tham gia vào việc hình thành mạch dẫn, cố định carbohydrate, và duy trì áp suất thẩm thấu trong mô quả. Khi cây không đủ Bo để duy trì cấu trúc mô mềm, trái non sẽ dễ rụng hàng loạt, đặc biệt là sau các đợt mưa lớn hoặc thời tiết thay đổi thất thường. Hiện tượng này thường gặp ở cây sầu riêng, mít, xoài, dưa lưới, cà chua… với biểu hiện đặc trưng là rụng trái ở giai đoạn que diêm hoặc rụng sau khi trái mới tượng hình.
Ngoài ra, sau các giai đoạn stress sinh lý như khô hạn, ngập úng hoặc sâu bệnh tấn công, nhu cầu tái tạo mô non và phục hồi sinh trưởng cũng khiến cây cần nhiều Bo hơn bình thường. Trong những thời điểm này, nếu không chủ động bổ sung Bo, cây sẽ khó bật lại và có thể kéo dài thời gian đình trệ sinh trưởng.
Sự thiếu hụt Bo trong các giai đoạn kể trên thường không kéo dài toàn vụ, nhưng nếu không được can thiệp kịp thời thì hậu quả lại nghiêm trọng, đặc biệt khi cây đang ở giai đoạn sinh sản quyết định năng suất. Do đó, thay vì chỉ chờ cây “thiếu mới bổ sung”, người trồng cần xác định trước những giai đoạn cần thiết để bổ sung Bo chủ động, hiệu quả và an toàn hơn.
Thói quen canh tác không quan tâm đến vi lượng
Một trong những nguyên nhân phổ biến nhất khiến cây trồng thiếu Bo lại đến từ chính thói quen canh tác lâu năm của người nông dân. Trong quá trình làm vườn, phần lớn người trồng thường tập trung đầu tư vào các yếu tố dinh dưỡng đa lượng như đạm, lân, kali vì đây là những chất dễ nhận thấy tác dụng trực tiếp đến sinh trưởng, tán lá hoặc năng suất ban đầu. Trong khi đó, vi lượng như Bo lại thường bị xem là “không cần thiết” hoặc “chỉ bổ sung khi cây có vấn đề”, dẫn đến sự mất cân bằng lâu dài trong chế độ dinh dưỡng.
Thực tế, nhiều sản phẩm phân bón hiện nay có ghi thành phần Bo, nhưng hàm lượng thường rất thấp và không đủ để đáp ứng nhu cầu của cây, nhất là ở giai đoạn sinh sản hoặc hồi phục sau stress. Hơn nữa, một số loại phân bón có chứa Bo ở dạng khó hấp thu hoặc không ổn định trong môi trường đất, khiến hiệu quả sử dụng thấp, dù người trồng vẫn tin rằng mình đã bổ sung đầy đủ.
Việc không tiến hành kiểm tra đất định kỳ, không phân tích thành phần dinh dưỡng nền cũng là nguyên nhân làm cho việc bón phân vi lượng mang tính phỏng đoán, cảm tính. Điều này càng trở nên nghiêm trọng trong các mô hình thâm canh, nơi chu kỳ sản xuất liên tục khiến đất bị “bòn rút” mà không có cơ hội phục hồi tự nhiên.
Bên cạnh đó, các chương trình khuyến nông hoặc hướng dẫn kỹ thuật ở nhiều địa phương vẫn còn tập trung quá nhiều vào bộ ba N – P – K, ít khi đề cập cụ thể đến tầm quan trọng của vi lượng như Bo trong từng giai đoạn phát triển. Điều này làm cho người trồng không có đủ thông tin để chủ động điều chỉnh kỹ thuật bón phân phù hợp với điều kiện đất và giống cây đang canh tác.
Để cải thiện tình trạng này, cần có sự thay đổi trong nhận thức từ gốc. Bổ sung vi lượng, đặc biệt là Bo, nên được xem là một phần không thể thiếu trong chiến lược dinh dưỡng tổng thể. Việc xây dựng công thức bón phân khoa học, có sự cân đối giữa đa lượng và vi lượng, không chỉ giúp cây khỏe mạnh mà còn mang lại hiệu quả kinh tế bền vững về lâu dài.
Ảnh hưởng của thời tiết và điều kiện môi trường
Ngoài các yếu tố liên quan đến đất đai và kỹ thuật canh tác, thời tiết và điều kiện môi trường cũng góp phần đáng kể vào việc làm giảm khả năng hấp thu Bo của cây trồng. Trong nhiều trường hợp, Bo không thiếu về mặt hàm lượng trong đất nhưng vẫn không thể được rễ hấp thu và vận chuyển đến các cơ quan sinh trưởng do tác động của các yếu tố ngoại cảnh.
Đầu tiên là ảnh hưởng của mưa lớn và ẩm độ cao kéo dài. Những đợt mưa lớn không chỉ gây rửa trôi Bo khỏi tầng rễ hoạt động mà còn tạo môi trường đất thiếu oxy, làm suy giảm chức năng hô hấp của rễ. Khi rễ yếu đi, khả năng hấp thu các chất vi lượng, vốn đã thấp, sẽ càng trở nên hạn chế. Đây là lý do vì sao hiện tượng rụng trái non thường xảy ra ngay sau những đợt mưa dài, đặc biệt trên các loại cây có nhu cầu Bo cao trong giai đoạn hình thành trái.
Tiếp theo là giai đoạn nắng nóng kéo dài hoặc đất bị khô hạn. Trong điều kiện thiếu nước, dòng chảy dinh dưỡng trong cây bị ngưng trệ, áp suất hút từ rễ giảm, khiến Bo không thể di chuyển từ đất vào hệ thống mạch dẫn. Trái ngược với tình trạng rửa trôi, ở đây Bo vẫn có trong đất nhưng cây không đủ lực hút để sử dụng, dẫn đến thiếu hụt mang tính “sinh lý” mà biểu hiện thường là đọt non chậm phát triển, lá biến dạng hoặc rụng nụ hàng loạt.
Biến động nhiệt độ và độ ẩm trong ngày cũng là yếu tố ảnh hưởng đến sự ổn định của quá trình hấp thu vi lượng. Những thời điểm chuyển mùa, thay đổi khí hậu đột ngột có thể làm gián đoạn các cơ chế sinh hóa trong cây, khiến sự hấp thu và chuyển hóa Bo diễn ra không ổn định.
Trên nền tảng của biến đổi khí hậu toàn cầu, những biến động môi trường ngày càng trở nên khó lường. Vì vậy, việc bổ sung Bo cần được đặt trong mối tương quan với điều kiện thời tiết. Các giải pháp linh hoạt như phun qua lá, kết hợp Bo với các chất hỗ trợ hấp thu, hoặc sử dụng dạng Bo ổn định trong hệ thống tưới sẽ giúp cây trồng ứng phó tốt hơn với các điều kiện bất lợi trong thực tế sản xuất.
Kết luận
Bo là một vi lượng tuy nhỏ nhưng đóng vai trò thiết yếu đối với sự phát triển cân đối và sinh sản của cây trồng. Tình trạng thiếu Bo không đơn thuần là kết quả của việc không bổ sung phân bón chứa Bo, mà là hệ quả tổng hợp của nhiều yếu tố: đặc tính dễ rửa trôi của Bo, sự ảnh hưởng của pH và vôi, mất cân đối dinh dưỡng, những giai đoạn cây có nhu cầu Bo tăng cao, thói quen canh tác thiếu chú trọng đến vi lượng, và tác động từ điều kiện môi trường ngày càng bất ổn.
Việc nhận diện đúng các nguyên nhân sâu xa sẽ giúp người trồng chuyển từ tư duy “bổ sung khi thiếu” sang tư duy “chủ động phòng ngừa”. Thay vì chỉ xử lý triệu chứng như rụng trái hay dị dạng, cần xây dựng chiến lược dinh dưỡng toàn diện, trong đó Bo được xem là một mắt xích quan trọng không thể bỏ qua, đặc biệt trong giai đoạn ra hoa, đậu trái và phục hồi sau stress.
Nền canh tác hiện đại không chỉ đòi hỏi năng suất cao mà còn yêu cầu sự ổn định và bền vững. Do đó, hiểu rõ vì sao cây trồng dễ thiếu Bo chính là bước đi đầu tiên để hướng tới một hệ thống dinh dưỡng hợp lý, an toàn và hiệu quả hơn cho cả mùa vụ và tương lai.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
