Trong canh tác hiện đại, phân bón và thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) gần như không thể thiếu để đảm bảo năng suất và hạn chế dịch hại. Tuy nhiên, chúng cũng được ví như “con dao hai lưỡi”. Nếu sử dụng không hợp lý, thay vì giúp cây khỏe mạnh, chúng lại trở thành nguyên nhân gây ra hiện tượng ngộ độc, làm cây sinh trưởng kém, hoa dễ rụng và trái non mất đi.
Ngộ độc phân bón và thuốc BVTV là một dạng stress sinh lý đặc biệt, xuất hiện khi cây phải hấp thu hoặc tiếp xúc với lượng chất vượt ngưỡng chịu đựng. Biểu hiện có thể thấy ngay như cháy lá, héo rũ, vàng úa, nhưng cũng có những tác động âm thầm kéo dài: rễ suy yếu, quang hợp suy giảm, năng suất và chất lượng nông sản bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Trong bối cảnh nông dân ngày càng có xu hướng bón nhiều phân, phun nhiều thuốc để “đẩy” năng suất, nguy cơ ngộ độc lại càng cao. Chính vì vậy, việc tìm hiểu nguyên nhân khiến cây dễ bị ngộ độc là bước quan trọng để người trồng thay đổi thói quen, quản lý dinh dưỡng – bảo vệ thực vật hợp lý và hướng tới nền nông nghiệp bền vững hơn.
Ngộ độc phân bón và thuốc BVTV là gì?
Ngộ độc phân bón và thuốc BVTV là tình trạng cây trồng bị tổn thương sinh lý do tiếp xúc hoặc hấp thu một lượng hóa chất vượt quá khả năng chịu đựng. Khác với sâu bệnh tấn công từ bên ngoài, hiện tượng này xuất phát từ chính quá trình canh tác, khi liều lượng, thời điểm hoặc cách sử dụng phân bón và thuốc BVTV không phù hợp.
Biểu hiện của ngộ độc thường khá rõ rệt: lá bị cháy xém ở mép hoặc toàn bộ phiến lá, cây vàng úa, héo rũ, chồi non chậm phát triển. Nặng hơn, hoa và quả non dễ bị rụng, rễ bị thối hoặc hoại tử. Trong một số trường hợp, cây có thể chết hàng loạt chỉ sau một đợt bón phân hoặc phun thuốc sai cách.
Về bản chất, ngộ độc phân bón và thuốc BVTV là một dạng stress sinh lý, khi cây bị phá vỡ cân bằng nội tại bởi các yếu tố phi sinh học. Điều này khiến khả năng quang hợp, trao đổi chất và vận chuyển dinh dưỡng suy giảm mạnh, kéo theo hàng loạt hệ quả bất lợi cho năng suất và chất lượng nông sản.
Nguyên nhân gây ngộ độc phân bón
Ngộ độc phân bón thường bắt nguồn từ thói quen sử dụng không hợp lý trong canh tác, khiến cây phải tiếp xúc với lượng muối khoáng vượt ngưỡng chịu đựng. Một số nguyên nhân phổ biến bao gồm:
Bón quá liều: Khi người trồng bón quá nhiều đạm, lân, kali hoặc vi lượng, nồng độ muối trong đất tăng cao, gây mất cân bằng ion. Bộ rễ phải chịu áp lực thẩm thấu lớn, dẫn đến hiện tượng “cháy rễ”, làm cây héo rũ, lá vàng và chậm phát triển.
Bón sai thời điểm: Nếu bón phân khi đất đang khô hạn, cây thiếu nước hoặc vừa sau mưa lớn, rễ cây dễ bị sốc do đột ngột hấp thu lượng muối cao. Đây là tình huống thường gặp ở cây ăn trái và rau màu trong mùa khô – mưa thất thường.
Bón sai cách: Việc rải phân quá gần gốc, bón không hòa tan hoặc phun trực tiếp phân bón lá ở nồng độ cao đều khiến mô lá, rễ và chồi non bị tổn thương. Lá thường bị cháy loang lổ, rễ tơ bị chết, làm cây chậm phục hồi.
Tích lũy muối trong đất: Canh tác lâu năm với phân vô cơ, đặc biệt trên đất kém thoát nước, làm lượng muối tích tụ ngày càng nhiều. Hiện tượng này khiến cây suy yếu dần theo thời gian, năng suất giảm dù vẫn bón phân đều đặn.
Nguyên nhân gây ngộ độc thuốc BVTV
Ngoài phân bón, thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) cũng là một tác nhân quan trọng khiến cây rơi vào tình trạng ngộ độc nếu không được sử dụng đúng cách. Một số nguyên nhân thường gặp bao gồm:
Phun quá liều: Khi lượng hoạt chất vượt ngưỡng chịu đựng, lá và chồi non thường bị cháy, xoăn hoặc biến dạng. Tình trạng này đặc biệt rõ ở rau màu, cây ăn trái non lá mỏng, khả năng chống chịu kém.
Phun sai thời điểm: Thời tiết nắng gắt, cây đang héo do thiếu nước hoặc ở giai đoạn mẫn cảm như ra hoa, nuôi trái non là những thời điểm rất dễ xảy ra ngộ độc. Khi đó, bề mặt lá nóng và mỏng, thuốc dễ thấm sâu gây tổn thương mô.
Pha trộn không đúng: Nông dân thường pha nhiều loại thuốc cùng lúc để tiết kiệm công, nhưng sự khác biệt về tính chất kiềm – axit của các hoạt chất có thể tạo phản ứng hóa học, sinh ra chất mới có độc tính cao đối với cây.
Dư lượng tích lũy: Việc phun lặp lại nhiều lần trong thời gian ngắn khiến hóa chất ngấm vào lá, thân, rễ và cả đất, cây không kịp phân giải. Lâu dần, nồng độ tăng lên đến mức gây độc, dẫn đến vàng lá, rụng hoa – trái và cây suy kiệt.
Cơ chế cây bị ngộ độc
Hiện tượng ngộ độc phân bón và thuốc BVTV ở cây trồng không chỉ dừng lại ở biểu hiện bên ngoài mà bắt nguồn từ những rối loạn sâu bên trong cơ thể cây:
Tăng áp suất thẩm thấu ở vùng rễ: Khi nồng độ muối trong đất quá cao, nước di chuyển từ rễ ra ngoài môi trường thay vì ngược lại. Rễ mất nước nhanh chóng, dẫn đến héo rũ và cháy rễ.
Phá vỡ cân bằng ion: Sự dư thừa hoặc mất cân đối của các ion như Na⁺, Cl⁻, NH₄⁺, NO₃⁻ làm rối loạn hoạt động trao đổi chất trong tế bào. Điều này ảnh hưởng đến quá trình tổng hợp protein, vận chuyển dinh dưỡng và năng lượng.
Tích tụ độc chất trong mô lá và rễ: Các hóa chất từ thuốc BVTV hoặc phân bón lá khi hấp thu quá mức sẽ lắng đọng trong mô thực vật, gây hiện tượng cháy lá, vàng úa hoặc hoại tử từng mảng.
Ức chế hoạt động enzym và quang hợp: Một số hoạt chất làm giảm hiệu quả enzym quang hợp, khiến lượng đường và năng lượng tạo ra không đủ nuôi cây. Đồng thời, hô hấp bị rối loạn, cây nhanh suy kiệt.
Khi những rối loạn này xảy ra đồng thời, cây không còn khả năng tự cân bằng, dẫn đến hàng loạt biểu hiện suy thoái từ cấp độ tế bào cho đến toàn bộ cây trồng.
Hệ quả của ngộ độc
Khi cây trồng rơi vào tình trạng ngộ độc phân bón hoặc thuốc BVTV, hậu quả không chỉ dừng ở những tổn thương trước mắt mà còn kéo dài, ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất và hiệu quả canh tác:
Sinh trưởng chậm, cây còi cọc: Rễ bị tổn thương khiến khả năng hút nước và dinh dưỡng giảm sút. Thân lá phát triển kém, đọt non không vươn, cây mất sức sống tổng thể.
Rụng hoa và quả non: Khi nguồn năng lượng bị hạn chế, cây ưu tiên duy trì sự sống thay vì nuôi hoa – quả. Hệ quả là hoa dễ rụng, quả non teo nhỏ hoặc rụng hàng loạt.
Tăng tính mẫn cảm với sâu bệnh: Cây suy yếu do ngộ độc dễ bị nấm, vi khuẩn và côn trùng tấn công. Chi phí phòng trừ vì thế tăng cao, nhưng hiệu quả vẫn hạn chế do nền tảng sức khỏe cây đã bị tổn hại.
Giảm năng suất và chất lượng nông sản: Trái nhỏ, không đồng đều, phẩm chất kém (màu sắc, hương vị, độ ngọt giảm). Điều này trực tiếp ảnh hưởng đến giá trị thương phẩm và thu nhập của người trồng.
Vườn cây suy thoái nhanh: Ngộ độc lặp lại nhiều lần khiến cây mất sức lâu dài, tuổi thọ kinh tế rút ngắn, buộc người trồng phải tái canh sớm với chi phí cao.
Kết luận
Ngộ độc phân bón và thuốc BVTV là một trong những dạng stress sinh lý phổ biến nhưng hoàn toàn có thể phòng tránh được nếu người trồng nắm rõ nguyên nhân và cơ chế gây hại. Từ việc bón quá liều, sai thời điểm, đến lạm dụng thuốc hoặc pha trộn không đúng cách – tất cả đều có thể biến những yếu tố vốn giúp cây phát triển thành “gánh nặng” khiến cây suy yếu, rụng hoa, mất trái và giảm năng suất.
Hệ quả của ngộ độc không chỉ là tổn thất trước mắt mà còn kéo dài trong suốt chu kỳ canh tác: cây còi cọc, đất bạc màu, chi phí phục hồi tăng cao và tính bền vững trong sản xuất bị đe dọa. Chính vì vậy, quản lý phân bón và thuốc BVTV theo hướng khoa học, kết hợp cùng các giải pháp sinh học giúp cây giải độc và phục hồi nhanh, là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe cây trồng, ổn định năng suất và nâng cao chất lượng nông sản lâu dài.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
