Trong cơ cấu dinh dưỡng của cây trồng, vi lượng chỉ chiếm một phần rất nhỏ nhưng lại giữ vai trò thiết yếu đối với hoạt động enzyme, quang hợp, tạo hoa – đậu trái và chống chịu stress. Tuy nhiên, không ít nhà vườn gặp phải tình huống: đã bổ sung đầy đủ vi lượng, nhưng cây vẫn biểu hiện thiếu hụt.
Nguyên nhân sâu xa không nằm ở chỗ thiếu hay thừa phân, mà ở môi trường rễ không cho phép cây hấp thu. Và trong tất cả các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng hấp thu, pH là “người gác cổng” quan trọng nhất.
Trong mô hình canh tác bằng giá thể hoặc nhà màng – nơi toàn bộ dinh dưỡng được đưa vào qua hệ thống châm phân, việc kiểm soát pH càng trở nên then chốt. Một sai số nhỏ cũng có thể khiến vi lượng bị “khóa chặt” dưới dạng không tan, làm rối loạn sinh lý cây mà người bón không hề hay biết.
1️⃣ pH quyết định trạng thái tồn tại của vi lượng
Để cây hấp thu được vi lượng, các nguyên tố này cần tồn tại dưới dạng ion hòa tan trong môi trường nước – ví dụ: Fe²⁺, Mn²⁺, Zn²⁺, Cu²⁺… Tuy nhiên, trạng thái tồn tại này lại vô cùng nhạy cảm với pH. Khi pH vượt ra khỏi khoảng tối ưu, các ion kim loại dễ dàng kết tủa thành dạng không tan và mất đi khả năng hấp thu qua rễ lẫn qua lá.
Ví dụ điển hình là sắt: ở pH trên 6.5, Fe²⁺ dễ bị oxy hóa và tạo thành Fe(OH)₃ – một dạng bùn lắng không tan. Dù có bón nhiều sắt, cây vẫn không tiếp nhận được, dẫn đến tình trạng vàng lá gân xanh điển hình của thiếu sắt. Tương tự, kẽm và mangan cũng mất hoạt tính khi pH tăng cao, trong khi đồng có thể bị bất hoạt khi pH thấp dưới mức ổn định.
Điều này lý giải vì sao vi lượng vẫn có trong dung dịch, nhưng cây thì vẫn “đói vi lượng” – vì pH đã vô hiệu hóa khả năng tồn tại của chúng dưới dạng hấp thu được.
2️⃣ Mỗi loại vi lượng có khoảng pH hấp thu tối ưu riêng
Sau khi đã hiểu rằng pH ảnh hưởng đến trạng thái tồn tại của vi lượng, chúng ta cần đi sâu hơn: không phải vi lượng nào cũng bị ảnh hưởng giống nhau, và mỗi nguyên tố sẽ có khoảng pH mà cây hấp thu tốt nhất.
- Sắt (Fe): chỉ hấp thu tốt ở pH từ 5.0–6.0, dễ bị kết tủa khi pH vượt quá 6.5.
- Kẽm (Zn) và Mangan (Mn): cũng cần pH thấp (5.5–6.5) để tồn tại ở dạng ion hòa tan.
- Đồng (Cu) và Bo (B): hấp thu trong khoảng rộng hơn, nhưng nếu pH xuống quá thấp (<5.0) thì dễ bị độc hại.
- Molypden (Mo): lại ưa môi trường trung tính hoặc hơi kiềm, pH tối ưu khoảng 6.5–7.0.
Chính vì sự khác biệt này, việc duy trì pH ổn định ở mức trung bình nhẹ (5.8–6.2) thường là giải pháp an toàn nhất để đảm bảo cây hấp thu được đa số vi lượng một cách đồng thời, hạn chế nguy cơ kết tủa hoặc mất cân đối.
3️⃣ pH không chỉ ảnh hưởng hấp thu mà còn chi phối sự di chuyển của vi lượng trong cây
Khi vi lượng đã được rễ hấp thu, một bước quan trọng khác là vận chuyển đến các cơ quan cần thiết như lá non, hoa, trái. Tuy nhiên, nếu pH không phù hợp, quá trình này có thể bị cản trở hoặc xảy ra không đồng đều giữa các loại nguyên tố. Chẳng hạn:
- Bo là vi lượng di động trung bình, nhưng nếu pH thấp quá, khả năng di chuyển đến ngọn và hoa bị hạn chế, dễ gây rụng hoa, khô đỉnh sinh trưởng.
- Mangan, kẽm và sắt là các nguyên tố ít di động, cần được cung cấp liên tục tại vị trí sử dụng. Nếu pH biến động làm ảnh hưởng hấp thu tại rễ, các cơ quan non ở xa sẽ biểu hiện thiếu rõ rệt – dù tổng lượng vi lượng vẫn còn trong cây.
- Do đó, kiểm soát pH không chỉ để hấp thu ban đầu, mà còn để duy trì dòng vận chuyển ổn định, đặc biệt quan trọng trong các giai đoạn sinh trưởng mạnh hoặc ra hoa – đậu trái.
4️⃣ Tác động dây chuyền: pH sai lệch kéo theo mất cân đối giữa vi lượng và đa lượng
Một trong những hậu quả ít được để ý khi pH không phù hợp là mất cân bằng giữa vi lượng và đa lượng – tạo ra chuỗi rối loạn sinh lý trong cây trồng. Bởi các nguyên tố dinh dưỡng không hoạt động độc lập, mà có mối liên kết chặt chẽ với nhau, đặc biệt ở cấp độ trao đổi ion và hấp thu cạnh tranh. Ví dụ:
- Khi pH cao, Fe, Mn, Zn bị kết tủa → cây biểu hiện thiếu vi lượng dù NPK vẫn đủ → tốc độ quang hợp giảm, làm chậm hấp thu đạm và lân.
- Ngược lại, pH quá thấp dễ khiến nhôm (Al³⁺) và sắt hóa trị cao tan mạnh, gây độc rễ → giảm hấp thu canxi, dẫn đến xoăn đọt, nứt cổ thân, trái non rụng hàng loạt.
Do đó, sai lệch pH dù chỉ 0.5–1.0 đơn vị cũng có thể phá vỡ tương quan dinh dưỡng, tạo cảm giác “thiếu cái này, thừa cái kia” – khiến nhà vườn điều chỉnh sai hướng nếu không có đo đạc chính xác.
5️⃣ Điều chỉnh pH đúng cách là yếu tố bắt buộc trong mô hình tưới – châm phân
Trong canh tác hiện đại, đặc biệt là hệ thống tưới nhỏ giọt kết hợp châm phân, việc duy trì pH nằm trong ngưỡng tối ưu (5.8–6.2) không còn là lựa chọn, mà là yêu cầu kỹ thuật bắt buộc. Bởi khi toàn bộ dinh dưỡng được cung cấp qua nước tưới, thì môi trường hấp thu của rễ cũng chính là pH của dung dịch châm phân. Một số lưu ý khi hiệu chỉnh pH:
- Không nên dùng giấm, nước chanh hoặc acid hữu cơ tự nhiên vì pH biến thiên nhanh, khó kiểm soát.
- Ưu tiên sử dụng các loại acid vô cơ ổn định như acid photphoric (H₃PO₄) hoặc nitric (HNO₃) để điều chỉnh giảm pH, đồng thời bổ sung một phần dưỡng chất (P hoặc N).
- Khi muốn tăng pH (hiếm gặp), có thể dùng kali hydroxide (KOH) hoặc các chế phẩm chuyên dụng dạng base yếu.
Việc đo pH nên được thực hiện định kỳ ít nhất 2–3 ngày/lần, đặc biệt sau mỗi lần điều chỉnh phân bón hoặc thay đổi nguồn nước tưới.
Kết luận
Trong toàn bộ chuỗi vận hành dinh dưỡng của cây trồng, pH giữ vai trò như “cửa ngõ” điều tiết việc hấp thu vi lượng – vốn là những nguyên tố tuy ít nhưng mang tính chất sống còn đối với sự phát triển cân đối và chống chịu của cây. Một độ pH lệch nhẹ có thể không làm cây chết ngay, nhưng sẽ tạo nên các “vết nứt âm thầm” trong hệ thống dinh dưỡng, khiến cây chậm lớn, dễ nhiễm bệnh, ra hoa kém hoặc đậu trái thất thường.
Vì vậy, thay vì chỉ tập trung vào số lượng phân bón, người làm vườn cần chú trọng đến chất lượng môi trường hấp thu – mà pH chính là nhân tố then chốt. Kiểm soát pH hiệu quả chính là bước đầu tiên để đảm bảo cây không chỉ hấp thu đủ, mà còn hấp thu đúng cách, đúng lúc.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
