Khi nói đến dinh dưỡng cho cây trồng, hầu hết người làm nông thường tập trung vào các yếu tố đa lượng như đạm, lân và kali. Nhóm vi lượng, mặc dù cũng đóng vai trò thiết yếu, lại thường chỉ được chú ý khi cây xuất hiện những biểu hiện bất thường hoặc giảm năng suất. Trong số các nguyên tố vi lượng, Bo là một trong những yếu tố dễ bị xem nhẹ nhất, dù ảnh hưởng của nó trải rộng trên nhiều quá trình sinh lý then chốt, từ giai đoạn hình thành mô non cho đến đậu trái và phát triển hạt.
Bo không trực tiếp tạo nên năng lượng cho cây, cũng không thúc đẩy sự tăng trưởng rõ rệt như các nguyên tố đa lượng. Tuy nhiên, Bo lại giữ vai trò nền tảng trong việc hình thành thành tế bào vững chắc, hỗ trợ quá trình vận chuyển carbohydrate và đảm bảo hoạt động sinh sản diễn ra trơn tru. Chỉ cần thiếu Bo đúng vào thời điểm quan trọng, chẳng hạn như lúc cây đang ra hoa hoặc khi trái mới tượng hình, cây có thể rơi vào trạng thái rối loạn sinh lý. Hậu quả thường thấy là rụng hoa, rụng trái non, đọt non chùn lại hoặc trái phát triển dị dạng.
Chính vì vậy, để xây dựng một chiến lược dinh dưỡng hiệu quả và bền vững, người trồng cần hiểu rõ vai trò của từng nguyên tố, kể cả những thành phần có hàm lượng rất nhỏ. Bài viết này sẽ trình bày chi tiết các chức năng sinh lý của Bo trong cơ thể thực vật, giúp người làm nông nhận biết đúng thời điểm cần bổ sung và lựa chọn giải pháp phù hợp nhằm tối ưu năng suất và chất lượng cây trồng.
Bo tham gia vào cấu trúc và ổn định thành tế bào
Một trong những vai trò nền tảng và ít được chú ý của Bo là tham gia vào việc hình thành và duy trì cấu trúc vững chắc của thành tế bào thực vật. Cụ thể, Bo liên kết với các phân tử pectin – thành phần cấu trúc chính của thành tế bào – để tạo nên mạng lưới bền vững và linh hoạt. Mạng lưới này giúp các tế bào dính chặt vào nhau, đảm bảo tính toàn vẹn của mô và duy trì sự ổn định của các cơ quan thực vật, đặc biệt là ở các mô đang phân chia nhanh như chồi, rễ và đọt non.
Khi cây không được cung cấp đủ Bo, khả năng kết dính giữa các tế bào suy giảm rõ rệt. Thành tế bào trở nên yếu và dễ tổn thương hơn trước các tác động từ môi trường. Ở cấp độ mô, điều này dẫn đến hiện tượng xốp mô, nứt mô và chết từng vùng nhỏ. Ở cấp độ toàn cây, người trồng có thể quan sát thấy hiện tượng rễ bị thối đen, chóp rễ ngừng phát triển, thân non bị nứt hoặc lá bị hoại tử từ mép vào trong.
Đối với những cây có tốc độ sinh trưởng nhanh hoặc có yêu cầu cao về độ ổn định mô mềm như cây ăn trái, cây lấy củ và rau màu, vai trò này của Bo càng trở nên quan trọng. Thiếu Bo sẽ làm giảm khả năng hình thành mô mới, từ đó ảnh hưởng đến cả quá trình ra đọt, phát triển lá, nuôi trái và củ.
Hiểu rõ vai trò cấu trúc của Bo không chỉ giúp lý giải vì sao cây thiếu Bo dễ bị dị dạng mà còn đặt nền tảng cho việc xác định đúng thời điểm cần bổ sung. Đặc biệt là ở các giai đoạn sinh trưởng mạnh, giai đoạn ra hoa và sau khi cây vừa phục hồi sau các đợt stress sinh lý.
Vai trò trong phân chia tế bào và phát triển mô non
Bo không chỉ góp phần xây dựng thành tế bào vững chắc, mà còn đóng vai trò điều hòa quá trình phân chia tế bào – một cơ chế sinh học then chốt đối với sự phát triển của mọi cơ quan trên cây. Sự phân chia tế bào diễn ra mạnh mẽ nhất ở các đỉnh sinh trưởng như chóp rễ, ngọn thân, chồi non và mầm hoa. Đây cũng chính là những khu vực dễ bị tổn thương nhất khi cây thiếu Bo.
Bo tham gia vào quá trình nhân đôi vật chất di truyền và hình thành vách ngăn giữa hai tế bào con sau phân bào. Nếu thiếu Bo, quá trình phân chia sẽ bị gián đoạn, dẫn đến tình trạng tế bào phát triển không hoàn chỉnh hoặc bị thoái hóa sớm. Về mặt quan sát thực tế, người trồng sẽ thấy rễ cây ngắn lại, đầu rễ sưng phồng hoặc chuyển màu thâm đen, trong khi các đọt non thì chùn lại, chồi yếu, lá không bung ra được hoặc dị dạng ngay từ khi còn non.
Vai trò này của Bo đặc biệt quan trọng trong các giai đoạn phục hồi sau stress như sau khi cây bị sâu bệnh, khô hạn hoặc ngập úng. Trong những thời điểm đó, nhu cầu hình thành mô mới tăng cao nhằm thay thế mô tổn thương, và nếu không được cung cấp đủ Bo, quá trình phục hồi sẽ diễn ra chậm, thậm chí bị đình trệ hoàn toàn.
Không giống như một số nguyên tố có thể tái phân phối từ các mô già, Bo là vi lượng ít di chuyển trong cây. Điều này đồng nghĩa với việc các mô non luôn phải phụ thuộc vào nguồn Bo được hấp thu trực tiếp từ đất hoặc dung dịch dinh dưỡng tại thời điểm sinh trưởng. Chính vì vậy, việc duy trì nguồn Bo ổn định trong đất và có kế hoạch bổ sung phù hợp theo giai đoạn sinh trưởng sẽ giúp cây phát triển đều, ra đọt mạnh và có khả năng chống chịu tốt hơn trước các điều kiện bất lợi.
Bo và quá trình vận chuyển carbohydrate
Một chức năng sinh lý quan trọng khác của Bo là tham gia vào quá trình vận chuyển carbohydrate – nguồn năng lượng chính nuôi sống các cơ quan tích lũy như trái, củ, hạt và rễ. Quá trình quang hợp ở lá chỉ là bước đầu. Để lượng đường và chất khô đó đến được những nơi cần thiết, cây cần có hệ thống mạch dẫn khỏe mạnh và hoạt động vận chuyển hiệu quả. Bo đóng vai trò trung gian trong cơ chế này.
Bo giúp ổn định cấu trúc của màng tế bào và thành phần chất nhầy bên trong mạch libe – nơi diễn ra dòng chảy carbohydrate từ lá về các cơ quan đích. Ngoài ra, Bo còn tương tác với các phân tử đường, tạo ra các phức hợp có khả năng di chuyển tốt trong hệ thống mạch dẫn. Nếu thiếu Bo, đường và các chất đồng hành bị giữ lại ở mô lá, không đến được trái hay củ, gây ra hiện tượng tích tụ cục bộ và mất cân bằng dinh dưỡng bên trong cây.
Hệ quả thực tế là dù cây có quang hợp tốt, trái vẫn không phát triển đồng đều, đôi khi bị lép, ít hạt hoặc rỗng ruột. Ở một số cây như cà rốt, củ cải, thiếu Bo có thể dẫn đến hiện tượng lõi nâu, xốp ruột hoặc thối từ bên trong. Trong cây ăn trái, việc vận chuyển carbohydrate không hiệu quả còn khiến trái phát triển không đều, mất cân đối kích thước, hoặc bị méo mó do thiếu chất tích lũy ở một số vùng mô.
Bên cạnh đó, việc vận chuyển carbohydrate còn liên quan mật thiết đến khả năng giữ trái non. Nếu trái không nhận đủ đường để duy trì áp suất thẩm thấu và cung cấp năng lượng cho phát triển, cây sẽ tự động điều chỉnh bằng cách rụng bớt số trái đang mang. Đây là một phản ứng sinh lý bình thường nhưng sẽ trở thành mất mát lớn nếu người trồng không kiểm soát được vai trò của Bo trong chuỗi quá trình này.
Nắm vững cơ chế này sẽ giúp người trồng không chỉ chú ý đến phân bón lá hay chất tăng ngọt vào cuối vụ, mà còn hiểu rõ tầm quan trọng của việc bổ sung Bo đúng lúc để đảm bảo dòng dưỡng luôn được lưu thông thông suốt từ lá về trái.
Vai trò quan trọng trong quá trình ra hoa và thụ phấn
Một trong những vai trò nổi bật và thiết yếu nhất của Bo là hỗ trợ quá trình ra hoa, thụ phấn và hình thành trái. Ở giai đoạn sinh sản, Bo không chỉ đóng vai trò duy trì cấu trúc mô hoa mà còn góp phần quyết định đến tỷ lệ đậu trái thông qua việc đảm bảo sự phát triển đầy đủ và hoạt động hiệu quả của hạt phấn.
Bo giúp ổn định thành tế bào của các mô hoa, đặc biệt là bao phấn và đầu nhụy. Hạt phấn muốn nảy mầm cần phát triển một ống phấn khỏe, có khả năng kéo dài nhanh và chính xác để tiếp cận bầu noãn. Quá trình này đòi hỏi một lượng lớn Bo, vì nguyên tố này góp phần tạo nên cấu trúc ống phấn và điều hòa quá trình dẫn hướng. Nếu thiếu Bo, ống phấn sẽ phát triển chậm, dễ gãy hoặc đi sai hướng, dẫn đến thụ tinh thất bại và không hình thành trái.
Biểu hiện dễ thấy nhất khi thiếu Bo ở giai đoạn này là cây ra hoa nhưng không đậu trái, hoặc đậu rất ít. Một số loài cây còn xuất hiện hiện tượng rụng nụ, hoa dị dạng hoặc hoa đực phát triển kém, dẫn đến mất cân đối tỷ lệ hoa đực và hoa cái. Ở các loại cây như sầu riêng, mít, xoài, dưa lưới, cà chua hay ớt, những vấn đề trên không chỉ ảnh hưởng đến sản lượng mà còn làm giảm đáng kể chất lượng thương phẩm của nông sản.
Bo còn đóng vai trò điều hòa thời điểm ra hoa, giúp các chùm hoa nở đồng loạt và đúng chu kỳ. Đây là yếu tố rất quan trọng trong các vườn canh tác quy mô lớn, nơi đồng đều hóa thời điểm ra hoa sẽ giúp dễ thụ phấn, quản lý sâu bệnh và đồng bộ lịch thu hoạch. Thiếu Bo, cây có thể ra hoa lệch pha, làm tăng rủi ro thụ phấn chéo không hiệu quả và kéo dài thời gian sinh sản ngoài ý muốn.
Chính vì vậy, các giai đoạn tiền ra hoa và ngay trước khi hoa nở là thời điểm rất cần bổ sung Bo. Việc phun Bo qua lá ở thời điểm này, với dạng dễ hấp thu, sẽ giúp tăng tỷ lệ đậu trái tự nhiên, hạn chế rụng hoa và nâng cao hiệu quả canh tác rõ rệt.
Bo và sự hình thành trái, giữ trái non
Sau khi thụ phấn thành công, cây bước vào một giai đoạn cực kỳ nhạy cảm: hình thành và nuôi dưỡng trái non. Đây là thời điểm đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa hệ thống vận chuyển dinh dưỡng, cấu trúc mô mềm của trái, và hoạt động điều hòa sinh lý nội tại. Bo tiếp tục giữ một vai trò quan trọng trong toàn bộ quá trình này, đặc biệt là trong việc ổn định mô trái và duy trì lượng trái đã đậu.
Bo giúp củng cố thành tế bào của mô quả, đặc biệt là ở các tế bào đang phân chia nhanh trong vỏ và thịt trái. Khi thành tế bào ổn định, mô trái phát triển đồng đều, tránh được hiện tượng rạn nứt, xốp mô hay lệch cấu trúc. Ngoài ra, Bo còn hỗ trợ quá trình tổng hợp chất khô, vận chuyển đường và ổn định áp suất thẩm thấu, giúp trái giữ nước tốt và phát triển đều.
Khi cây thiếu Bo trong giai đoạn nuôi trái, một loạt rối loạn có thể xảy ra. Phổ biến nhất là hiện tượng rụng trái sinh lý, trong đó cây tự động loại bỏ trái non do không đủ dinh dưỡng hoặc trái phát triển không cân bằng. Hiện tượng này thường bùng phát sau mưa lớn hoặc trong thời điểm cây bị stress do nhiệt độ, thiếu nước hay mất cân đối dinh dưỡng. Ở các loại cây ăn trái như sầu riêng, xoài, mít, cam quýt và dưa lưới, tình trạng rụng trái non sau mưa là dấu hiệu điển hình của thiếu Bo tạm thời.
Không chỉ gây rụng trái, thiếu Bo còn khiến trái phát triển dị dạng như méo vỏ, xù vỏ, có các đường nứt hoặc lõm trên bề mặt. Trong một số trường hợp, trái có thể lớn chậm, phát triển lệch tâm hoặc có phần ruột rỗng. Những bất thường này không chỉ ảnh hưởng đến sản lượng mà còn làm giảm giá trị thương phẩm của nông sản.
Chính vì vậy, giai đoạn giữ trái non được xem là thời điểm tối quan trọng để đảm bảo cây không thiếu Bo. Việc bổ sung Bo qua lá hoặc kết hợp với hệ thống tưới nhỏ giọt sẽ giúp cây duy trì lượng trái ổn định, giảm tỷ lệ rụng và tăng chất lượng cuối vụ. Đặc biệt, ở các mô hình canh tác thâm canh, việc kiểm soát vi lượng như Bo trong giai đoạn này sẽ quyết định trực tiếp đến hiệu quả đầu tư.
Tăng khả năng phục hồi và chống chịu stress cho cây trồng
Bên cạnh các vai trò trực tiếp trong sinh trưởng, vận chuyển dinh dưỡng và sinh sản, Bo còn góp phần quan trọng trong việc tăng cường sức chống chịu và khả năng phục hồi của cây trước các yếu tố bất lợi từ môi trường. Đây là khía cạnh ít được nhắc đến nhưng lại rất thiết thực trong bối cảnh biến đổi khí hậu và canh tác thâm canh ngày càng gia tăng áp lực lên cây trồng.
Bo giúp ổn định màng tế bào và bảo vệ cấu trúc tế bào trong điều kiện khô hạn, nhiệt độ cao hoặc sau các đợt mưa lớn gây úng. Khi cây bị stress, các mô non và cơ quan sinh sản thường là nơi chịu ảnh hưởng đầu tiên. Bo đóng vai trò như một “tấm đệm sinh lý”, giúp duy trì tính toàn vẹn của tế bào, hạn chế hiện tượng rò rỉ chất điện giải, mất nước và phá vỡ cấu trúc bên trong.
Ngoài ra, Bo còn có vai trò gián tiếp trong việc hỗ trợ hoạt động của các enzyme và hormone thực vật liên quan đến cơ chế phục hồi. Khi cây bị tổn thương do sâu bệnh, va đập, cắt tỉa hoặc điều kiện thời tiết khắc nghiệt, quá trình tái tạo mô non diễn ra mạnh mẽ. Lúc này, Bo trở thành nguyên tố không thể thiếu cho quá trình phân chia tế bào, hình thành mô sẹo và phát triển các đỉnh sinh trưởng mới.
Ở những cây trồng có giá trị cao như sầu riêng, dưa lưới, cà chua hay các loại rau màu, vai trò phục hồi của Bo đặc biệt quan trọng sau các đợt sốc sinh lý như rụng trái sau mưa, rụng lá sau giai đoạn mang quả nặng hoặc sau khi thu hoạch. Nếu không được bổ sung Bo kịp thời, cây có thể mất sức kéo dài, giảm sức bật cho vụ sau hoặc dễ bị sâu bệnh tấn công trong thời gian phục hồi.
Việc kết hợp Bo cùng với các nguyên tố vi lượng khác như Canxi và Kẽm trong giai đoạn hậu stress sẽ giúp cây phục hồi nhanh hơn, tăng sức chống chịu và duy trì hiệu suất sinh trưởng ổn định trong suốt chu kỳ canh tác.
Kết luận
Bo là một trong những nguyên tố vi lượng giữ vai trò thiết yếu trong toàn bộ chu trình sống của cây trồng. Từ việc hình thành thành tế bào, điều hòa phân chia mô non, hỗ trợ vận chuyển carbohydrate, đến đảm bảo sự thụ phấn và giữ trái, Bo hiện diện trong hầu hết các quá trình sinh lý quan trọng. Dù nhu cầu về mặt khối lượng là rất nhỏ, nhưng sự thiếu hụt Bo – dù chỉ thoáng qua – cũng có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng về mặt sinh trưởng và năng suất.
Điều đáng lưu ý là Bo không thể tái phân phối từ mô già về mô non, và cũng không tồn tại lâu dài trong đất nếu không được bổ sung đúng cách. Do đó, người trồng cần xây dựng chiến lược bổ sung Bo theo giai đoạn sinh trưởng của cây, ưu tiên các thời điểm như ra hoa, giữ trái, phục hồi sau stress và giai đoạn cây phát triển mạnh về rễ và đọt non.
Hiểu đúng vai trò của Bo không chỉ giúp người làm nông tránh được các hiện tượng rụng trái, dị dạng quả, chùn đọt hoặc chết rễ, mà còn mở ra hướng tiếp cận mới trong việc chăm sóc cây trồng một cách cân bằng và bền vững hơn. Bo không phải là chất “phụ”, mà là yếu tố nền tảng để cây duy trì sự ổn định và tăng cường khả năng phản ứng trước những biến động của môi trường.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
