Thối rễ là một trong những nguyên nhân gây chết cây phổ biến nhất ở các loại cây trồng giá trị như sầu riêng, hồ tiêu, dưa lưới, cà chua. Cây có thể đang xanh tốt, chỉ sau một đợt mưa hoặc vài ngày thời tiết bất lợi là bắt đầu rũ lá, ngừng sinh trưởng, rụng trái và cuối cùng là chết cây. Phần lớn những trường hợp này đều có liên quan đến bệnh ở vùng rễ.
Trong nhóm tác nhân gây thối rễ, Phytophthora và Fusarium được xem là hai đối tượng nguy hiểm nhất. Phytophthora thuộc nhóm nấm giả ái nước, tấn công mạnh trong điều kiện đất ẩm cao và thường gây hiện tượng cháy vỏ, xì mủ, đặc biệt trên cây sầu riêng. Fusarium là nấm đất thực thụ, sống dai trong đất, dễ bùng phát khi đất nóng, bí khí và rễ đang yếu. Điểm chung của cả hai là chúng thường lợi dụng thời điểm rễ bị suy, môi trường đất mất cân bằng để xâm nhập và phá hủy bộ rễ.
Bài viết này sẽ phân tích đặc điểm sinh học, cơ chế gây thối rễ của từng tác nhân và từ đó gợi ý một chiến lược phòng ngừa mang tính hệ thống, không chỉ dựa vào thuốc mà dựa trên việc chủ động tạo môi trường đất thông thoáng, rễ khỏe và vi sinh vật đối kháng hoạt động bền vững.
📌 Gợi ý đọc thêm: Nguyên tắc phục hồi rễ sau mưa lớn
1. Đặc điểm sinh học của Phytophthora và Fusarium
Phytophthora thuộc nhóm Oomycetes, thường được gọi là nấm giả vì về mặt sinh học chúng gần với nhóm tảo hơn là nấm thật. Điểm đặc trưng của Phytophthora là ái nước rất mạnh. Chúng hình thành bào tử có roi có thể bơi trong nước, nhờ đó lây lan nhanh trong đất ẩm, nước mưa, nước tưới và các vũng nước đọng. Khi gặp điều kiện thuận lợi, bào tử nảy mầm và tấn công trực tiếp vào rễ và vùng cổ rễ, dẫn đến hiện tượng nghẹt rễ, thối rễ và cháy vỏ thân.
Fusarium lại là nấm đất thực thụ, có thể tồn tại dưới dạng bào tử trong đất trong nhiều năm. Chúng không cần nước đọng quá lâu nhưng lại thích môi trường đất nóng, bí khí, ít vi sinh vật đối kháng. Khi hệ vi sinh hiếu khí suy yếu, rễ bị tổn thương hoặc đất mất cân bằng, Fusarium có thể nhanh chóng phát triển, xâm nhập vào rễ và lan theo mạch dẫn.
Cả Phytophthora và Fusarium đều có khả năng hình thành bào tử tồn tại dài ngày trong đất, giá thể, tàn dư rễ và lan truyền qua nước tưới, bầu giống, đất trồng mang từ vùng bệnh sang vùng mới. Điều đó giải thích vì sao có những vườn dù đã chặt cây bệnh trồng lại nhiều lần vẫn tái phát thối rễ, nếu chỉ xử lý phần trên mà không quản lý nguồn bệnh và môi trường đất.
📌 Gợi ý đọc thêm: Cơ chế hô hấp rễ và vai trò của oxy vùng rễ
2. Cơ chế gây thối rễ của Phytophthora
Phytophthora phát triển mạnh trong điều kiện đất có ẩm độ cao, nước đọng lâu và oxy trong vùng rễ giảm. Khi đất bị úng, rễ tơ yếu đi, mô rễ thiếu oxy, đó là thời điểm Phytophthora rất dễ bùng phát. Bào tử có roi bơi trong nước, bám vào bề mặt rễ, cổ rễ rồi nảy mầm, hình thành sợi nấm xâm nhập vào mô vỏ rễ.
Sau khi xâm nhập, Phytophthora tiết ra một hệ thống enzyme phân giải các thành phần cấu trúc của thành tế bào và chất nền như pectin, cellulose. Mô vỏ rễ bị “mềm hóa”, tế bào bị phá vỡ, làm rễ tơ chuyển từ màu trắng sang nâu, sau đó nhũn và thối. Khi vùng vỏ đã bị phá hủy, chức năng hút nước và dinh dưỡng của rễ gần như bị tê liệt, dù đất vẫn còn ẩm.
Nếu điều kiện tiếp tục thuận lợi, sợi nấm lan dần lên vùng cổ rễ, thân gốc. Với cây sầu riêng, điều này thể hiện qua hiện tượng cháy vỏ, xì mủ thân, các mảng vỏ bị thâm, bong tróc. Xylem bên trong bị ảnh hưởng, làm dòng vận chuyển nước từ rễ lên tán bị cản trở. Cây có thể héo rũ và chết dần dù nhìn bề ngoài ban đầu không có biểu hiện sâu bệnh rõ ràng trên lá.
Chu kỳ lây lan của Phytophthora rất nhanh vì bào tử di chuyển theo nước. Một vùng trũng, một đường chảy nước từ cây bệnh sang cây khỏe, hoặc nước tưới tuần hoàn không xử lý đều có thể trở thành con đường phát tán. Do đó, chỉ xử lý bằng thuốc mà không chỉnh lại hệ thống thoát nước, mô trồng, thời điểm tưới thì nguy cơ tái phát vẫn rất cao.
3. Cơ chế gây thối rễ của Fusarium
Fusarium yêu thích môi trường đất nén chặt, nóng, ít oxy và thiếu vi sinh vật hiếu khí. Khác với Phytophthora ái nước, Fusarium thường bùng phát mạnh khi đất ẩm vừa nhưng nóng, hoặc sau giai đoạn đất bị bón phân đậm, thuốc hóa học mạnh làm rễ yếu và vi sinh vật có lợi suy giảm.
Chúng thường xâm nhập vào rễ qua các vết thương. Vết thương có thể do xới đất quá sát gốc, do tuyến trùng gây hại, do phân bón quá đậm làm cháy rễ, hoặc do thuốc bảo vệ thực vật liều cao làm tổn thương mô rễ. Một khi đã vào được bên trong, Fusarium không chỉ dừng lại ở vỏ rễ mà tiến sâu vào hệ thống mạch dẫn của cây.
Sợi nấm và bào tử của Fusarium phát triển trong lòng mạch dẫn, tạo thành các “nút chặn” cơ học. Đồng thời, chúng tiết ra độc tố như fusaric acid, làm tế bào rễ và tế bào mạch dẫn bị hoại tử. Kết hợp giữa tắc cơ học và tổn thương do độc tố, dòng nước và dinh dưỡng từ rễ lên thân bị cắt giảm mạnh, dẫn đến hiện tượng héo rũ đột ngột, dù đất vẫn còn ẩm.
Cây họ cà như cà chua, ớt, dưa lưới rất dễ bị Fusarium tấn công. Biểu hiện thường thấy là cây ban đầu chỉ hơi rũ vào buổi trưa, sau đó rũ cả ngày, lá vàng từ dưới lên trên, đôi khi héo chết từng cây, từng cụm cây. Khi đào rễ lên, rễ tơ ít, phần rễ chính bị nâu, đôi khi mạch dẫn trong thân gốc có màu nâu xám kéo dài.
📌 Gợi ý đọc thêm: Cơ chế hấp thu đạm, lân, kali qua rễ
4. Các yếu tố làm tăng nguy cơ thối rễ
Phytophthora và Fusarium đều có khả năng tồn tại sẵn trong đất, nhưng chỉ bùng phát mạnh khi gặp môi trường thuận lợi. Có thể xem các yếu tố bất lợi cho rễ cũng chính là yếu tố thuận lợi cho nấm bệnh.
Đất bí khí, ngập lâu sau mưa là điều kiện lý tưởng cho Phytophthora. Khi nước chiếm trọn các lỗ rỗng, oxy giảm, rễ tơ chết dần, mô rễ suy yếu, Phytophthora dễ dàng xâm nhập. Nếu hệ thống thoát nước kém, mô trồng thấp, mương rãnh tắc, nguy cơ bùng phát thối rễ sau mưa là rất cao.
Bón phân đậm, nhất là phân có tỷ lệ amoni cao hoặc những loại phân “nóng”, làm tăng áp lực muối trong vùng rễ, gây cháy rễ tơ và mở đường cho Fusarium. Đất nhà màng với tiểu khí hậu kín, ẩm cao kéo dài, thông gió kém cũng tạo điều kiện cho nhiều nấm đất phát triển nếu không kiểm soát độ ẩm và mật độ trồng.
Rễ bị tổn thương bởi xới đất sâu, tuyến trùng chích hút hoặc thuốc bảo vệ thực vật liều cao là những “cánh cửa” trực tiếp cho Fusarium và các nấm đất khác xâm nhập. Một khi lớp vỏ rễ không còn nguyên vẹn, khả năng tự bảo vệ của cây giảm đi rất nhiều.
Mật độ vi sinh đối kháng thấp là yếu tố nền. Khi đất nghèo hữu cơ, ít Trichoderma, Bacillus, sự cạnh tranh sinh học giảm, nấm gây bệnh càng dễ chiếm ưu thế. Đất có pH thấp hoặc EC cao cũng làm rễ suy, hô hấp kém, giảm sức chống chịu và tăng cơ hội xâm nhập của Phytophthora và Fusarium.
📌 Gợi ý đọc thêm: Vì sao rễ hấp thu dinh dưỡng theo dạng ion
5. Dấu hiệu nhận biết sớm
Nhận ra sớm các dấu hiệu thối rễ giúp người trồng có thể can thiệp kịp thời, hạn chế mất cây hàng loạt.
Một trong những biểu hiện điển hình là lá rũ trong khi đất vẫn còn ẩm. Cây sau khi tưới hoặc sau mưa đáng ra phải tươi trở lại, nhưng lại phục hồi rất chậm hoặc gần như không phục hồi. Điều này cho thấy rễ không còn khả năng hút nước và đưa lên tán.
Khi kiểm tra rễ, rễ tơ không còn màu trắng mà chuyển dần sang nâu, sau đó thâm đen và nhũn. Một số trường hợp rễ tơ gần như biến mất, chỉ còn lại các rễ già màu nâu cứng, ít lông hút. Đó là dấu hiệu bộ rễ đã bị phá hủy phần lớn, cây chỉ còn sống dựa vào phần rễ già còn sót lại.
Ở sầu riêng, dấu hiệu thường rõ hơn ở phần trên. Lá cháy mép, đổi màu loang lổ, đọt non thui lại, thậm chí cả đoạn cành non bị héo đột ngột. Khi bệnh lan lên cổ rễ và thân gốc, có thể thấy hiện tượng xì mủ, vỏ thân bị nứt, thâm đen. Nếu không xử lý kịp, cây sẽ suy nhanh và chết dần.
Ở cà chua, dưa lưới, cây thường héo rũ vào buổi trưa, sau đó héo cả ngày và chết nhanh theo từng cây. Đất vẫn còn ẩm nhưng cây trông giống như bị thiếu nước. Khi nhổ lên, rễ ít, thâm nâu, đôi khi có mùi hôi nhẹ ở vùng rễ bị thối. Đây là thời điểm cần nghi ngờ mạnh đến các bệnh thối rễ do Phytophthora, Fusarium hoặc các nấm đất khác.
6. Cách phòng ngừa bền vững và hiệu quả
A. Tạo môi trường đất thông thoáng
Phòng bệnh bắt đầu từ việc thiết kế hệ thống đất và nước phù hợp. Thoát nước tốt là hàng rào đầu tiên chống lại Phytophthora. Cần làm rãnh thoát nước quanh vườn, giữa các hàng và không để nước đọng lâu sau mưa. Với cây ăn trái, trồng trên mô cao, cổ rễ không được nằm ngang mặt bùn là nguyên tắc quan trọng.
Tăng hữu cơ và Humic giúp cải thiện cấu trúc đất, tạo nhiều lỗ rỗng khí, giúp nước thấm đều nhưng không ứ đọng, đồng thời tăng khả năng trao đổi khí giữa vùng rễ và không khí. Đất tơi, có cấu trúc tốt sẽ khó bị nén chặt và ít hình thành các vùng yếm khí kéo dài.
Không xới đất sâu khi đang mưa hoặc khi đất còn nhão. Việc xới lúc này dễ làm đứt rễ tơ, tạo vết thương cho nấm xâm nhập và phá vỡ cấu trúc đất, làm đất càng bí hơn sau khi khô lại.
📌 Gợi ý đọc thêm: Humic cải thiện đất như thế nào
B. Tăng cường vi sinh đối kháng
Vi sinh vật đối kháng là tuyến phòng thủ sinh học quan trọng trong vùng rễ. Trichoderma có khả năng ức chế Phytophthora bằng nhiều cơ chế như cạnh tranh chỗ bám trên bề mặt rễ, sử dụng nguồn dinh dưỡng quanh rễ và tiết enzyme phân giải vách tế bào nấm bệnh.
Bacillus là nhóm vi khuẩn có thể tiết ra kháng sinh tự nhiên, enzyme và các chất kích thích sinh trưởng, từ đó khống chế Fusarium và nhiều nấm đất khác. Khi mật độ Bacillus đủ cao, chúng chiếm ưu thế trong vùng rễ, khiến nấm bệnh khó phát triển mạnh.
Bổ sung vi sinh nên thực hiện định kỳ ở thời điểm đất đạt độ ẩm ổn định, không quá khô cũng không đang ngập nước. Đổ vi sinh khi đất còn sũng nước hoặc ngay sau mưa to thường không hiệu quả vì vi sinh khó định cư, dễ bị cuốn trôi hoặc thiếu oxy để phát triển.
📌 Gợi ý đọc thêm: Vi sinh vật vùng rễ và cơ chế đối kháng nấm bệnh
C. Ổn định pH và giảm các yếu tố gây stress rễ
Giữ pH đất trong khoảng khoảng 5,5 đến 6,5 giúp rễ hoạt động tốt, vi sinh hiếu khí phát triển và hạn chế điều kiện thuận lợi cho nhiều nấm bệnh. Đất quá chua không chỉ làm lân khó hấp thu mà còn làm rễ dễ bị tổn thương và suy yếu, tạo cơ hội cho Fusarium.
Cần tránh bón phân nóng, phân đậm, nhất là amoni liều cao gần vùng rễ non. Những cú sốc muối hoặc sốc hóa học làm lông hút cháy hàng loạt, mở cửa cho nấm xâm nhập. Bổ sung canxi và bo với liều hợp lý giúp củng cố vách tế bào, tăng độ bền mô rễ và mô thân, giảm khả năng nấm xuyên qua.
D. Tăng sức đề kháng tự nhiên của rễ
Rễ khỏe là nền tảng để chống chịu bệnh. Bổ sung amino giúp rễ phục hồi nhanh sau các đợt stress như mưa lớn, phun thuốc, bón phân đậm hoặc nắng nóng kéo dài. Amino cung cấp nguyên liệu sinh học cho quá trình tái tạo mô rễ và tăng cường hô hấp.
Silic là một yếu tố quan trọng khác. Khi được hấp thu, silic được lắng đọng trong thành tế bào, giúp mô rễ và mô thân cứng cáp hơn, ít bị nứt hoặc rách khi gặp áp lực cơ học và tấn công của nấm bệnh.
Trong điều kiện đất bất lợi, vi lượng dạng chelate giúp rễ vẫn hấp thu được các yếu tố cần thiết để duy trì sức khỏe, dù pH và cấu trúc đất chưa hoàn toàn lý tưởng. Một bộ rễ được nuôi dưỡng đầy đủ sẽ có khả năng kháng bệnh tự nhiên tốt hơn.
7. Xử lý khi đã xuất hiện thối rễ
Khi đã xác định có hiện tượng thối rễ, cần ưu tiên xử lý môi trường trước khi nghĩ tới thuốc. Việc đầu tiên là điều chỉnh nước. Ngừng tưới, mở rãnh thoát nước, tạo điều kiện cho vùng rễ được “thở”. Trong một số trường hợp, có thể phơi gốc nhẹ bằng cách làm sạch cỏ, tháo bớt lớp phủ để cổ rễ khô ráo hơn.
Với cây trồng chậu hoặc mô hình nhỏ, có thể cắt bỏ phần rễ đã thối, thay giá thể hoặc cải tạo đất quanh vùng rễ, kết hợp điều chỉnh chế độ tưới và bón phân. Đây là cách giảm nguồn bệnh trực tiếp quanh bộ rễ đang yếu.
Sau khi đất đã se mặt, không còn ngập, có thể sử dụng vi sinh liều cao để tái lập cân bằng sinh học. Trichoderma, Bacillus được đưa vào vùng rễ sẽ chiếm lại vị trí, giảm cơ hội phục hồi của Phytophthora và Fusarium.
Kết hợp Humic và amino trong giai đoạn này giúp rễ hình thành rễ tơ mới, cải thiện cấu trúc đất và tăng cường hô hấp. Tuy nhiên, cần tránh bón phân khoáng đậm trong giai đoạn đầu vì rễ mới đang rất yếu, dễ bị sốc.
Trong những trường hợp bệnh nặng, cây đã thối rễ trên diện rộng, có thể phải chấp nhận biện pháp cải tạo đất cục bộ, thay đất quanh gốc, hoặc tạm thời ngắt nước hoàn toàn vài ngày để vùng rễ khô và oxy quay trở lại, sau đó mới bắt đầu quy trình phục hồi.
Kết bài
Phytophthora và Fusarium đều có thể gây thối rễ và làm chết cây với tốc độ rất nhanh, nhưng cơ chế gây hại của chúng không giống nhau. Phytophthora lợi dụng môi trường ẩm ướt, thiếu oxy để tấn công từ vỏ rễ và cổ rễ, lan dần lên thân, gây cháy vỏ, xì mủ. Fusarium lại âm thầm xâm nhập qua vết thương, phát triển trong mạch dẫn, tiết độc tố và gây tắc dòng vận chuyển nước, làm cây héo rũ và chết đột ngột.
Để phòng ngừa hiệu quả, không thể chỉ trông chờ vào một loại thuốc đặc trị. Chiến lược bền vững phải dựa trên nguyên tắc giảm ẩm dư thừa, tăng oxy vùng rễ, xây dựng đất tơi xốp giàu hữu cơ, bảo vệ rễ khỏi tổn thương, duy trì vi sinh đối kháng và hạn chế các yếu tố gây stress cho cây. Khi môi trường đất được kiểm soát đúng hướng, nguy cơ bùng phát thối rễ sẽ giảm rất nhiều, ngay cả khi trong đất vẫn còn tồn tại mầm bệnh.
Từ nền tảng này, có thể tiếp tục phát triển thêm các nội dung như cơ chế nghẹt rễ sau mưa, vai trò của tuyến trùng trong việc mở đường cho Fusarium, hoặc cách phối hợp amino và vi lượng trong giai đoạn phục hồi rễ sau bệnh, để hoàn thiện hơn bức tranh về quản lý vùng rễ trong canh tác thâm canh hiện đại.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
