Trong các mô hình trồng dưa lưới hiện đại, đặc biệt là trong nhà màng và nhà kính, giá thể đóng vai trò như một nền đất thay thế cho phương pháp canh tác truyền thống. Không chỉ có chức năng giữ ẩm và cố định bộ rễ, giá thể còn là môi trường duy nhất để cây hấp thu nước và dinh dưỡng. Do đó, nếu giá thể không đạt yêu cầu, chẳng hạn như còn tồn dư mặn, pH mất cân bằng hoặc khả năng giữ nước kém, cây rất dễ bị sốc rễ, phát triển chậm hoặc còi cọc kéo dài trong suốt thời gian sinh trưởng.
Khác với đất tự nhiên, giá thể là vật liệu được con người chủ động tạo ra, cho phép nhà vườn phối trộn, xử lý và kiểm soát các yếu tố như độ thoáng, độ sạch và độ ổn định trước khi trồng. Tuy nhiên, chính sự chủ động này cũng đòi hỏi kỹ thuật chính xác hơn, từ khâu lựa chọn vật liệu cho đến việc xử lý và kiểm tra các chỉ số cần thiết trước khi đưa vào sử dụng. Bài viết sau sẽ hướng dẫn cụ thể từng bước chuẩn bị và xử lý giá thể trồng dưa lưới, nhằm tạo điều kiện tốt nhất cho hệ rễ phát triển khỏe mạnh, cây sinh trưởng bền vững và trái đạt chất lượng cao.
1️⃣ Chọn loại giá thể phù hợp với dưa lưới
Giá thể là môi trường sinh trưởng duy nhất của rễ trong mô hình trồng không dùng đất, vì vậy việc lựa chọn đúng loại giá thể là điều kiện tiên quyết để cây phát triển ổn định. Một giá thể tốt cần đảm bảo ba yếu tố chính: thông thoáng, giữ ẩm tốt và không chứa độc tố hoặc mầm bệnh gây hại cho rễ.
Hiện nay, các loại giá thể phổ biến được sử dụng trong trồng dưa lưới gồm có xơ dừa, trấu hun, perlite, vermiculite, than sinh học hoặc phối hợp các vật liệu này theo tỉ lệ hợp lý. Trong đó, xơ dừa có khả năng giữ ẩm tốt và giá thành rẻ, nhưng thường chứa lượng muối cao, cần xử lý kỹ trước khi sử dụng. Trấu hun và than sinh học giúp tăng độ thoáng khí, giảm nguy cơ úng rễ nhưng lại giữ nước kém hơn. Perlite và vermiculite là hai loại vật liệu nhẹ, trung tính, có khả năng điều hòa ẩm và bổ sung khoáng tự nhiên cho rễ cây.
Tùy theo điều kiện kỹ thuật và ngân sách, nhà vườn có thể chọn sử dụng đơn lẻ một loại hoặc phối trộn các loại giá thể với nhau. Quan trọng nhất là hỗn hợp cuối cùng phải tơi xốp, không nén chặt, không tích nước đáy và không sinh ra khí độc trong quá trình phân hủy. Cấu trúc giá thể lý tưởng giúp rễ phát triển nhanh, không bị nghẹt và hấp thu dinh dưỡng hiệu quả hơn trong suốt chu kỳ sinh trưởng.
2️⃣ Xử lý mặn và cân bằng pH cho giá thể
Một trong những rủi ro lớn nhất khi sử dụng giá thể, đặc biệt là xơ dừa, chính là hàm lượng muối hòa tan quá cao. Nguồn nguyên liệu xơ dừa thường chứa nhiều ion natri và kali, kèm theo các tạp chất làm tăng chỉ số EC (độ dẫn điện) vượt ngưỡng cho phép. Nếu không được xử lý kỹ trước khi trồng, cây dưa lưới sẽ bị sốc rễ ngay từ giai đoạn đầu, dẫn đến chậm phát triển, vàng lá và thậm chí chết cây non.
Quy trình xử lý giá thể cần thực hiện theo từng bước rõ ràng. Đầu tiên là xả mặn: ngâm giá thể trong nước sạch từ 24 đến 48 giờ, sau đó thay nước và ngâm tiếp ít nhất hai đến ba lần, đến khi nước xả không còn vàng đục và chỉ số EC giảm xuống dưới 1.5. Tiếp theo là giai đoạn trung hòa pH: sử dụng dung dịch có chứa canxi như Ca(OH)₂ hoặc Ca(NO₃)₂ pha loãng để ngâm giá thể, giúp đẩy bớt ion natri ra ngoài và nâng pH lên mức ổn định từ 5.8 đến 6.5.
Sau khi hoàn tất các bước trên, nên để giá thể nghỉ khoảng hai đến ba ngày trước khi đưa vào trồng. Trong thời gian này, cần kiểm tra lại các chỉ số EC và pH bằng bút đo chuyên dụng hoặc dung dịch test nhanh. Chỉ khi các chỉ số đã nằm trong ngưỡng an toàn, giá thể mới đủ điều kiện để trồng cây con.
3️⃣ Trộn và phối hợp các loại giá thể
Trong nhiều trường hợp, việc sử dụng một loại giá thể duy nhất sẽ không thể đáp ứng đầy đủ yêu cầu về độ thoáng, khả năng giữ ẩm và độ bền vật lý trong suốt chu kỳ sinh trưởng của dưa lưới. Vì vậy, phối trộn nhiều loại giá thể khác nhau là giải pháp được nhiều nhà vườn áp dụng để tối ưu môi trường rễ.
Một số công thức phối trộn giá thể hiệu quả có thể kể đến như sau:
- 60% xơ dừa kết hợp với 30% trấu hun và 10% perlite. Công thức này giúp giữ ẩm tốt nhờ xơ dừa, đồng thời tăng độ thoáng khí và giảm độ nén nhờ trấu và perlite.
- Hoặc 50% xơ dừa trộn với 30% than sinh học và 20% vermiculite. Đây là công thức phù hợp cho nhà màng có khí hậu ẩm, giá thể giữ ẩm ổn định, hạn chế nấm bệnh và bổ sung khoáng vi lượng tự nhiên.
Ngoài các thành phần cơ bản, nhà vườn cũng có thể bổ sung thêm một số chất hỗ trợ như nấm Trichoderma để tăng cường khả năng kháng bệnh vùng rễ, hoặc trộn nhẹ một lượng humic, phân hữu cơ vi sinh nhằm kích thích phát triển lông hút và tăng sức sống cho cây con sau khi trồng.
Khi phối trộn, cần đảm bảo hỗn hợp cuối cùng phải tơi xốp, độ ẩm vừa phải, không bị vón cục hoặc tích nước đáy. Tốt nhất nên trộn theo từng mẻ nhỏ và kiểm tra bằng tay trước khi đưa vào túi trồng hoặc máng chứa. Sự kết hợp đúng tỉ lệ giữa các loại giá thể sẽ tạo ra môi trường cân bằng, giúp cây dưa lưới phát triển khỏe mạnh và ổn định từ đầu vụ đến thu hoạch.
4️⃣ Nạp giá thể vào vật chứa trồng
Sau khi hoàn tất quá trình xử lý và phối trộn, bước tiếp theo là đưa giá thể vào túi trồng, máng hoặc khay chứa để chuẩn bị cho việc đặt cây con. Đây là khâu tưởng chừng đơn giản, nhưng nếu làm không đúng kỹ thuật, có thể ảnh hưởng đến quá trình thoát nước và độ ổn định của cây trồng về sau.
Trước tiên, cần lựa chọn vật chứa phù hợp với quy mô và điều kiện canh tác. Với mô hình nhỏ hoặc trung bình, túi trồng nhựa màu đen có lỗ thoát nước đáy và hông là lựa chọn phổ biến. Với diện tích lớn hoặc hệ thống bán thủy canh, máng trồng bằng nhựa hoặc máng xốp dài sẽ giúp tiết kiệm diện tích và dễ vận hành tưới nhỏ giọt. Dù chọn loại nào, yếu tố quan trọng nhất vẫn là đảm bảo thoát nước tốt và không bị ứ đọng.
Khi nạp giá thể vào túi hoặc máng, không nên nén quá chặt vì sẽ làm giảm độ thoáng khí của rễ. Ngược lại, nếu quá lỏng, cây sẽ bị nghiêng đổ khi lớn. Mức giá thể nên dừng ở khoảng 3 đến 5 cm dưới miệng vật chứa để dễ giữ nước tưới và hạn chế tràn ra ngoài. Nên làm phẳng bề mặt để khi đặt cây con, rễ có điều kiện tiếp xúc đều với giá thể, không bị lệch hoặc hở gốc.
Cuối cùng, trước khi đặt cây con, nên tưới nhẹ một lượt để giá thể ẩm đều và kiểm tra lại độ rút nước qua các lỗ thoát. Nếu thấy nước rút chậm hoặc bị đọng, cần điều chỉnh lại cấu trúc giá thể hoặc đục thêm lỗ thoát cho phù hợp.
5️⃣ Ủ giá thể nghỉ trước khi đặt cây con
Sau khi đã nạp đầy giá thể vào túi hoặc máng trồng, nhiều nhà vườn thường có thói quen đưa cây vào trồng ngay. Tuy nhiên, trong kỹ thuật trồng dưa lưới bằng giá thể, bước ủ nghỉ sau khi chuẩn bị giá thể là một công đoạn quan trọng giúp giá thể ổn định lại cấu trúc và môi trường vi sinh vật trước khi tiếp nhận cây non.
Giai đoạn ủ nghỉ thường kéo dài từ 3 đến 5 ngày, tùy vào loại giá thể và điều kiện môi trường. Trong thời gian này, nhà vườn nên giữ ẩm vừa phải cho giá thể, không để khô hoàn toàn nhưng cũng không tưới đẫm. Đồng thời, có thể phun bổ sung vi sinh có lợi như Trichoderma hoặc Bacillus subtilis, giúp tái tạo hệ vi sinh vật có ích và làm giàu hệ sinh học vùng rễ. Điều này rất có lợi trong việc ngăn ngừa nấm bệnh tấn công khi cây con mới đặt vào.
Ngoài ra, đây cũng là thời điểm thích hợp để kiểm tra lại các chỉ số cuối cùng trước khi trồng. Nên đo lại độ pH và EC của nước rỉ ra từ giá thể để đảm bảo chúng đã ổn định ở ngưỡng an toàn (pH khoảng 5.8 đến 6.5, EC dưới 1.5). Nếu phát hiện bất thường, có thể điều chỉnh kịp thời bằng cách xả nhẹ hoặc bổ sung dung dịch dinh dưỡng loãng để trung hòa.
Việc ủ nghỉ không chỉ giúp giá thể “chín” về mặt lý hóa, mà còn tạo ra một môi trường thân thiện để cây con thích nghi nhanh, ra rễ mạnh và hạn chế hiện tượng sốc sau trồng. Đây là bước đệm quan trọng giúp cây dưa lưới phát triển ổn định ngay từ đầu, từ đó nâng cao hiệu quả đầu tư trong toàn bộ vụ mùa.
Kết luận
Giá thể trong mô hình trồng dưa lưới không chỉ đơn thuần là nơi giữ cây đứng vững, mà còn là môi trường quyết định sự phát triển của toàn bộ hệ rễ. Từ việc lựa chọn vật liệu phù hợp, xử lý mặn, cân bằng pH, phối trộn đúng tỉ lệ, cho đến nạp vào túi trồng và ủ nghỉ trước khi xuống giống – mỗi khâu đều có vai trò riêng và liên kết chặt chẽ với nhau. Bất kỳ sai sót nhỏ nào trong quá trình này cũng có thể ảnh hưởng đến sinh trưởng và năng suất của cây sau này.
Khi giá thể được chuẩn bị đúng kỹ thuật, cây dưa sẽ ra rễ khỏe, hấp thu dinh dưỡng tốt và ít bị tác động bởi các yếu tố bất lợi từ môi trường. Đây chính là nền tảng vững chắc giúp nhà vườn kiểm soát tốt quy trình chăm sóc, rút ngắn thời gian sinh trưởng và nâng cao hiệu quả kinh tế trong mỗi vụ trồng.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
