Rhizobium là một trong những vi khuẩn có lợi quan trọng nhất đối với cây họ đậu. Nhờ khả năng hình thành nốt sần trên rễ và cố định đạm tự nhiên từ không khí, Rhizobium giúp cây trồng hấp thu dinh dưỡng hiệu quả, giảm chi phí phân bón và cải thiện độ phì của đất. Tuy nhiên, trong thực tế, không ít trường hợp dù đã xử lý chế phẩm vi sinh nhưng cây vẫn không hình thành nốt sần hoặc nốt sần hoạt động rất yếu.
Phần lớn nguyên nhân không nằm ở chất lượng chế phẩm, mà ở cách người trồng sử dụng chưa đúng kỹ thuật. Việc chọn sai chủng, trộn lẫn với hóa chất hoặc gieo trong điều kiện môi trường bất lợi đều có thể khiến toàn bộ lượng vi khuẩn bị mất hoạt lực trước khi đến được vùng rễ.
Do đó, để Rhizobium phát huy đúng tiềm năng sinh học của nó, người trồng cần hiểu rõ những sai lầm phổ biến và cách khắc phục tương ứng. Việc này không chỉ giúp nâng cao hiệu quả cố định đạm tự nhiên mà còn tạo nền tảng cho một hệ sinh thái đất cân bằng, bền vững và tiết kiệm chi phí lâu dài.
Sai lầm 1: Dùng sai chủng vi khuẩn cho loại cây trồng
Nguyên nhân
Mỗi loài Rhizobium chỉ có khả năng cộng sinh với một số cây chủ nhất định. Quá trình nhận diện giữa cây và vi khuẩn phụ thuộc vào các tín hiệu sinh học đặc hiệu, đặc biệt là Nod factors – “ngôn ngữ giao tiếp” giúp hai bên nhận ra nhau. Nếu sử dụng sai chủng, cây sẽ không nhận được tín hiệu phù hợp, dẫn đến việc vi khuẩn không thể xâm nhập rễ và hình thành nốt sần.
Biểu hiện
Rễ cây không có nốt sần hoặc chỉ xuất hiện một vài nốt sần nhỏ, trắng nhạt. Các nốt này không có màu hồng đặc trưng do vi khuẩn bên trong không hoạt động, khiến cây sinh trưởng chậm và có dấu hiệu thiếu đạm.
Cách khắc phục
Tra cứu bảng tương thích giữa cây họ đậu và chủng Rhizobium trước khi mua chế phẩm.
Ưu tiên sản phẩm ghi rõ tên chủng vi khuẩn và đối tượng cây trồng. Ví dụ: Bradyrhizobium japonicum cho đậu nành, Rhizobium phaseoli cho đậu cove, Bradyrhizobium elkanii cho đậu phộng, Rhizobium tropici cho đậu xanh hoặc đậu đen.
Nếu canh tác luân phiên nhiều loại cây họ đậu, nên xử lý từng loại hạt giống bằng chế phẩm tương ứng, không dùng chung cho nhiều giống khác nhau.
📌 Gợi ý đọc thêm: [Đặc điểm phân loại và các loài Rhizobium phổ biến trong nông nghiệp]
Sai lầm 2: Trộn Rhizobium với thuốc hóa học hoặc phân bón
Nguyên nhân
Vi khuẩn Rhizobium là sinh vật sống, rất nhạy cảm với môi trường và đặc biệt dễ bị tiêu diệt khi tiếp xúc với thuốc bảo vệ thực vật, chất diệt nấm hoặc phân bón vô cơ có nồng độ cao. Nhiều người trồng có thói quen tiết kiệm thời gian bằng cách trộn chung chế phẩm vi sinh với thuốc hoặc phân bón ngay khi xử lý hạt. Cách làm này khiến đa số vi khuẩn bị chết trước khi kịp xâm nhập vào rễ, dẫn đến hiệu quả cộng sinh bằng không.
Biểu hiện
Sau khi xử lý, hạt giống có thể bị khô dính, đổi màu hoặc có mùi lạ. Khi gieo trồng, cây con sinh trưởng chậm, lá nhạt màu và rễ gần như không xuất hiện nốt sần. Ngay cả khi có nốt sần, chúng thường nhỏ, trắng và không chứa leghemoglobin – dấu hiệu cho thấy Rhizobium đã mất hoạt lực.
Cách khắc phục
Không trộn Rhizobium với bất kỳ loại thuốc bảo vệ thực vật hay phân hóa học nào.
Nếu cần xử lý hạt bằng thuốc trừ nấm, nên để hạt nghỉ tối thiểu 48–72 giờ trước khi trộn với vi sinh.
Trường hợp bắt buộc phải phun thuốc trong giai đoạn cây con, hãy đợi đến khi cây đã hình thành nốt sần ổn định (khoảng 3–4 tuần sau gieo).
Khi bón phân vô cơ, nên tách riêng thời điểm xử lý vi sinh và bón phân ít nhất 5–7 ngày, để hạn chế tác động của muối hóa học lên vi khuẩn trong đất.
📌 Gợi ý đọc thêm: [Cách bảo quản và sử dụng chế phẩm vi sinh đúng kỹ thuật]
Sai lầm 3: Xử lý hạt hoặc chế phẩm dưới nắng gắt
Nguyên nhân
Vi khuẩn Rhizobium rất nhạy cảm với ánh sáng và nhiệt độ cao. Nhiều người trồng có thói quen trộn chế phẩm trực tiếp trên ruộng, thường vào thời điểm giữa trưa để tiện gieo ngay sau đó. Tuy nhiên, chỉ cần phơi ngoài nắng vài phút, nhiệt độ bề mặt hạt có thể tăng vượt ngưỡng chịu đựng của vi sinh vật, khiến hàng triệu tế bào Rhizobium bị chết trước khi tiếp xúc với rễ.
Biểu hiện
Sau khi gieo, nốt sần hình thành ít hoặc xuất hiện muộn. Cây thường biểu hiện thiếu đạm trong giai đoạn đầu: lá non vàng nhạt, sinh trưởng chậm, bộ rễ yếu và ít rễ tơ. Khi kiểm tra, phần lớn nốt sần có màu trắng hoặc nâu nhạt, cho thấy vi khuẩn không hoạt động.
Cách khắc phục
Tiến hành xử lý hạt vào buổi sáng sớm hoặc chiều mát, tránh thời điểm nắng gắt.
Sau khi trộn chế phẩm, trải hạt ra mỏng trong bóng râm và để yên khoảng 20–30 phút để vi khuẩn bám ổn định.
Nếu cần vận chuyển ra ruộng xa, nên đựng hạt trong túi giấy hoặc túi vải thoáng khí, không dùng bao nilon kín vì sẽ gây hấp nhiệt.
Tuyệt đối không phơi hạt đã trộn Rhizobium dưới ánh nắng hoặc gió mạnh, vì điều này làm mất độ ẩm bề mặt, khiến vi sinh vật chết nhanh hơn.
Sai lầm 4: Bón quá nhiều phân đạm ở giai đoạn đầu vụ
Nguyên nhân
Khi đất chứa sẵn lượng lớn đạm vô cơ (NH₄⁺ hoặc NO₃⁻), cây họ đậu sẽ ưu tiên hấp thu trực tiếp thay vì “hợp tác” với vi khuẩn Rhizobium. Điều này khiến cây không kích hoạt cơ chế cộng sinh, làm giảm sự hình thành nốt sần.
Nói cách khác, việc bón đạm sớm khiến cây “lười hợp tác” với vi khuẩn, dẫn đến enzyme nitrogenase không được kích hoạt và quá trình cố định đạm sinh học không diễn ra.
Biểu hiện
Cây sinh trưởng nhanh giai đoạn đầu, lá xanh đậm nhưng thiếu bền vững, sau đó dễ vàng hoặc ngả màu khi hết nguồn đạm hóa học. Khi kiểm tra rễ, thấy rễ trơn nhẵn, ít hoặc không có nốt sần, năng suất hạt và chất lượng protein giảm đáng kể.
Cách khắc phục
Trong 2–3 tuần đầu sau gieo, không bón phân đạm vô cơ, chỉ bón lót lân, kali và trung – vi lượng.
Khi cây đã hình thành nốt sần hồng rõ rệt, mới bổ sung đạm nhẹ nếu cần thiết.
Tăng cường luân canh cây họ đậu với cây trồng khác, hoặc phối hợp chế phẩm vi sinh đất để duy trì lượng đạm sinh học tự nhiên.
Ở những vùng đất đã quen bón đạm nhiều năm, nên giảm dần liều lượng phân hóa học, giúp cây và Rhizobium có thời gian tái lập mối cộng sinh ổn định.
📌 Gợi ý đọc thêm: [Vai trò của nốt sần rễ và hiệu ứng cộng sinh trong hệ sinh thái đất]
Sai lầm 5: Đất trồng không phù hợp hoặc kém thoát nước
Nguyên nhân
Vi khuẩn Rhizobium phát triển mạnh nhất trong môi trường hiếu khí nhẹ, nơi rễ cây có đủ oxy để hô hấp. Nếu đất ngập úng, chua mạnh hoặc chứa nhiều muối, oxy trong đất giảm, khiến hoạt động của vi khuẩn và enzyme nitrogenase bị ức chế nghiêm trọng. Ngoài ra, điều kiện này còn tạo thuận lợi cho các vi khuẩn yếm khí gây hại phát triển, làm giảm mật độ Rhizobium tự nhiên trong đất.
Biểu hiện
Nốt sần nhỏ, ít hoặc có màu trắng nhạt và nâu sẫm thay vì hồng đặc trưng. Cây thường sinh trưởng chậm, lá vàng, thân còi cọc và dễ rụng hoa, rụng trái sớm. Đất lâu ngày kém tơi xốp, đóng váng bề mặt hoặc nặng mùi do tích tụ chất hữu cơ chưa phân hủy.
Cách khắc phục
Chọn đất tơi xốp, thoát nước tốt, đặc biệt ở những vùng có lượng mưa cao hoặc trồng trong mùa ẩm.
Duy trì pH đất từ 6.0 đến 7.0; nếu đất chua, cần bón vôi hoặc dolomite ít nhất 10–15 ngày trước khi gieo trồng để cải thiện môi trường sống của vi sinh vật.
Với đất dễ ngập úng, nên làm luống cao hoặc trồng trên mô để tăng thoát nước.
Giữ độ ẩm ổn định trong 10 ngày đầu sau gieo, tránh khô hạn hoặc ẩm ướt kéo dài.
Kết hợp chế phẩm vi sinh phân giải hữu cơ hoặc humic acid để phục hồi hệ vi sinh và cải thiện cấu trúc đất.
Sai lầm 6: Bảo quản chế phẩm không đúng cách
Nguyên nhân
Chế phẩm Rhizobium chứa vi khuẩn sống, vì vậy điều kiện bảo quản quyết định trực tiếp đến tuổi thọ và khả năng hoạt động của chúng. Khi chế phẩm bị lưu trữ trong nhiệt độ cao, nơi có ánh sáng trực tiếp hoặc môi trường ẩm, các tế bào vi khuẩn dễ bị chết dần hoặc mất hoạt lực. Nhiều người trồng thường cất sản phẩm trong kho cùng phân bón hoặc phơi nắng trước khi dùng, khiến hiệu quả giảm mạnh dù vẫn còn hạn sử dụng.
Biểu hiện
Khi mở bao, chế phẩm có mùi hôi hoặc bị vón cục, lớp bột hoặc dịch lỏng không còn đồng nhất. Sau khi trộn hạt, vi khuẩn không bám đều và khô nhanh. Kết quả ngoài ruộng là cây không hình thành nốt sần hoặc nốt sần rất ít, chứng tỏ lượng vi khuẩn sống sót thấp.
Cách khắc phục
Bảo quản chế phẩm ở nhiệt độ mát (15–25°C), nơi khô ráo, thoáng khí và tránh ánh nắng trực tiếp.
Không để chế phẩm chung với thuốc bảo vệ thực vật, phân hóa học hay nơi có mùi khí amoniac.
Không dùng sản phẩm đã quá hạn hoặc bị biến màu, kết tủa, có mùi bất thường.
Mở bao đến đâu sử dụng hết đến đó, không để hở lâu sau khi mở.
Nếu cần bảo quản lâu, nên đặt trong ngăn mát tủ lạnh và dùng trong vòng 1–2 tháng.
Kết luận
Hiệu quả của Rhizobium trong canh tác không chỉ phụ thuộc vào chất lượng chế phẩm mà còn ở cách người trồng sử dụng và bảo quản. Những sai lầm tưởng chừng nhỏ như chọn sai chủng, trộn chung với thuốc hóa học, xử lý dưới nắng gắt hoặc bón đạm quá sớm đều có thể làm mất toàn bộ lợi ích cố định đạm sinh học.
Khi thực hiện đúng quy trình, Rhizobium không chỉ giúp cây họ đậu hấp thu đạm tự nhiên, mà còn góp phần cải thiện cấu trúc đất, tăng đa dạng vi sinh vật và giảm chi phí phân bón.
Hiểu và tránh những sai lầm phổ biến này chính là chìa khóa để người nông dân khai thác trọn vẹn tiềm năng của vi khuẩn cộng sinh – hướng đến nền nông nghiệp sinh học bền vững, tiết kiệm và thân thiện với môi trường.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
