Khả năng bật chồi, hay còn gọi là breaking bud, là một trong những điểm mấu chốt quyết định cây có phát triển tán tốt, ra đọt đều và giữ được năng suất ổn định hay không. Khi chồi nách bị ức chế, tán cây thưa, cành mang trái ít, khả năng hồi phục sau thu hoạch hoặc sau stress kém. Ngược lại, khi chồi bật đồng loạt nhưng không được kiểm soát, tán cây dễ rối, cạnh tranh dinh dưỡng với trái, dẫn đến năng suất và chất lượng đều bị ảnh hưởng.
Đằng sau hiện tượng rất quen thuộc đó là một cơ chế điều hòa nội sinh khá tinh vi, xoay quanh hai nhóm hormone chính là Auxin và Cytokinin. Auxin chủ yếu được tổng hợp ở đỉnh sinh trưởng và lá non, có xu hướng duy trì ưu thế ngọn bằng cách ức chế chồi nách. Trong khi đó, Cytokinin được rễ tơ tổng hợp và đưa lên phần trên, kích thích phân chia tế bào và thúc đẩy chồi bên bật ra khỏi trạng thái ngủ. Hai quá trình này không tách rời mà luôn diễn ra song song, đối nghịch nhưng lại bổ trợ cho nhau.
Chính sự cân bằng giữa Auxin và Cytokinin, chứ không phải chỉ một hormone riêng lẻ, quyết định cây có bật chồi mạnh, đồng loạt và đúng thời điểm hay không. Khi hiểu rõ mối quan hệ này, nhà vườn không chỉ biết bấm ngọn hay bón phân theo kinh nghiệm, mà có thể chủ động điều chỉnh sinh lý cây theo từng giai đoạn.
📌 Gợi ý đọc thêm: Chu kỳ rễ và đọt và yếu tố điều khiển tăng trưởng
Giới thiệu chung về Auxin và Cytokinin
Auxin là một trong những hormone sinh trưởng được phát hiện sớm nhất. Phần lớn Auxin được tổng hợp ở đỉnh sinh trưởng của thân, cành và ở các lá non đang hoạt động mạnh. Từ vị trí này, Auxin được vận chuyển dần xuống dưới theo mô libe, tạo thành một trục điều khiển từ ngọn đến gốc. Chức năng nổi bật của Auxin là duy trì ưu thế ngọn. Khi nồng độ Auxin ở đỉnh cao, các chồi nách phía dưới sẽ bị ức chế không cho phát triển, giúp cây tập trung tài nguyên cho việc vươn ngọn và chiếm ưu thế ánh sáng.
Ngược lại, Cytokinin lại được tổng hợp chủ yếu ở rễ tơ. Từ vùng rễ, Cytokinin di chuyển ngược lên thân và lá thông qua dòng nước và muối khoáng trong mạch gỗ. Về mặt chức năng, Cytokinin kích thích phân chia tế bào, duy trì trạng thái trẻ của mô và là tín hiệu quan trọng để đánh thức các chồi ngủ ở nách lá.
Như vậy, một đầu là Auxin khởi phát từ ngọn, một đầu là Cytokinin đi lên từ rễ. Hai luồng tín hiệu này gặp nhau dọc thân, cành và tạo nên một tỷ lệ Auxin trên Cytokinin tại từng vị trí cụ thể. Chính tỷ lệ này mới là yếu tố thực sự quyết định xem chồi bên tại đó có được bật lên hay tiếp tục bị giữ trong trạng thái ngủ.
📌 Gợi ý đọc thêm: Cơ chế phân chia tế bào và vai trò hormone trong sinh trưởng
Vai trò sinh học của Auxin và Cytokinin trong bật chồi
Auxin duy trì ưu thế ngọn và ức chế chồi nách
Khi ngọn cây khỏe, đỉnh sinh trưởng hoạt động mạnh, nồng độ Auxin ở vùng đỉnh luôn cao. Nguồn Auxin này lan dần xuống các đốt bên dưới, tạo ra một trạng thái ức chế đối với chồi nách. Chồi vẫn tồn tại về mặt cấu trúc, nhưng không nhận được đủ tín hiệu cho phép phát triển nên bị giữ ở dạng chồi ngủ. Đây là lý do nhiều cây chỉ có một trục ngọn vươn dài, trong khi cành bên lại rất ít nếu không có tác động tạo tán của con người.
Trong thực tế, khi nhà vườn thực hiện bấm ngọn hoặc khi ngọn bị sâu bệnh làm hư, nguồn Auxin từ đỉnh giảm đột ngột. Sự mất ưu thế của đỉnh làm giảm lực ức chế lên các chồi nách, tạo điều kiện để chồi bên nhận thêm tín hiệu từ Cytokinin và các yếu tố khác, từ đó bật mạnh và phát triển thành cành cấp một, cành cấp hai. Hiện tượng chồi bật đồng loạt sau khi cắt đọt chính là biểu hiện trực tiếp của thay đổi cân bằng Auxin tại trục thân.
Cytokinin kích hoạt chồi bên và đánh thức chồi ngủ
Cytokinin, do được tạo ra từ rễ tơ, có liên hệ rất chặt chẽ với sức khỏe của bộ rễ và điều kiện đất. Khi rễ phát triển tốt, đất tơi xốp, giàu hữu cơ, hệ vi sinh ổn định, khả năng tổng hợp Cytokinin của rễ tăng lên. Cytokinin theo dòng mạch gỗ đi lên, phân bố đến các mắt lá, nách lá và vùng mô phân sinh. Tại đây, nó kích thích các tế bào phân chia mạnh hơn, từ đó hỗ trợ chồi bên vươn ra khỏi trạng thái ngủ.
Đặc biệt, trong những giai đoạn cây cần phục hồi sau stress như sau mưa kéo dài, sau bệnh rễ hoặc sau khi bị cắt tỉa mạnh, vai trò của Cytokinin càng trở nên rõ rệt. Nếu rễ được phục hồi tốt, lượng Cytokinin tăng trở lại, các chồi ngủ được đánh thức, giúp cây tái tạo tán mới và nhanh chóng lấy lại sức sống.
Tỷ lệ Auxin trên Cytokinin quyết định khả năng bật chồi
Hiệu quả bật chồi không phụ thuộc vào việc Auxin cao hay Cytokinin cao một cách đơn lẻ, mà phụ thuộc vào tương quan giữa hai nhóm hormone này tại từng vùng trên cây. Khi Auxin chiếm ưu thế quá mạnh trong khi Cytokinin tương đối thấp, cây có xu hướng chỉ kéo ngọn, chồi nách không có đủ điều kiện để phát triển. Ngược lại, khi Auxin giảm đáng kể và Cytokinin tăng, đặc biệt sau khi cắt ngọn hoặc sau phục hồi rễ, chồi bên có thể bật đồng loạt, tán cây nhanh chóng trở nên dày và phân cành tốt.
Trong điều kiện canh tác tối ưu, cây không chỉ cần một trong hai cực đoan đó mà cần một trạng thái cân bằng hơn. Nghĩa là vừa duy trì được một mức Auxin đủ để ngọn phát triển và định hướng cấu trúc tán, vừa có đủ Cytokinin để các chồi bên bật dần theo ý đồ tạo tán. Nhà vườn khéo là người biết can thiệp để đưa trạng thái hormone của cây về vùng cân bằng này, thay vì để cây tự phát triển theo một chiều quá lệch.
📌 Gợi ý đọc thêm: Auxin là hormone kiểm soát hướng và sức mạnh tăng trưởng
Cơ chế tương tác giữa Auxin và Cytokinin
Tương tác qua trục rễ và ngọn
Trong cơ thể cây, rễ và ngọn không hoạt động tách rời mà liên tục trao đổi tín hiệu với nhau. Rễ gửi lên phần trên tín hiệu bằng Cytokinin, còn ngọn gửi tín hiệu xuống rễ bằng Auxin. Cả hai luồng tín hiệu này không chỉ phản ánh trạng thái hiện tại của từng bộ phận, mà còn điều chỉnh hoạt động của nhau.
Khi rễ khỏe, Cytokinin đi lên nhiều, tạo điều kiện cho chồi nách ở phía trên có cơ hội bật ra. Ngược lại, khi phần trên phát triển mạnh, ngọn hoạt động tích cực, Auxin đẩy xuống rễ nhiều hơn, yêu cầu rễ tăng cường hút nước và dinh dưỡng để đáp ứng nhu cầu sinh trưởng.
Auxin điều khiển khả năng tổng hợp Cytokinin ở rễ
Auxin từ ngọn về rễ không chỉ là tín hiệu yêu cầu cung cấp dinh dưỡng, mà còn tham gia điều chỉnh hoạt động sinh tổng hợp Cytokinin tại vùng rễ tơ. Trong nhiều trường hợp, Auxin ở mức cao có thể làm giảm khả năng tạo Cytokinin ở rễ, giúp duy trì ưu thế ngọn lâu hơn và hạn chế chồi bên bật lên quá sớm.
Điều này giải thích vì sao ở những cây bị kéo đọt quá mạnh, thường do bón đạm dày hoặc ưu tiên sinh trưởng ngọn quá mức, tán cây rất khó ra chồi bên dù bộ rễ không hẳn là quá yếu. Tín hiệu Auxin từ ngọn đi xuống đã kìm hãm phần nào khả năng tạo Cytokinin, khiến chồi bên không có đủ lực để bật.
Stress tác động trực tiếp lên tỷ lệ Auxin và Cytokinin
Khi cây chịu các dạng stress như hạn kéo dài, nóng cực đoan, ngập úng hoặc thối rễ, bộ rễ là nơi chịu ảnh hưởng đầu tiên. Rễ tơ bị tổn thương làm khả năng tổng hợp Cytokinin giảm mạnh. Dòng Cytokinin đi lên yếu dần, trong khi Auxin từ ngọn chưa kịp điều chỉnh, khiến cân bằng Auxin trên Cytokinin lệch về phía ức chế chồi.
Kết quả là cây khó bật chồi mới, tán già, lá nhanh xuống cấp. Chỉ khi rễ được phục hồi, rễ tơ mọc lại, khả năng tổng hợp Cytokinin tăng lên, các chồi ngủ mới có cơ hội nhận được tín hiệu đủ mạnh để bật ra. Vì vậy, trong mọi chiến lược phục hồi tán sau stress, việc chăm lại rễ luôn là bước cần được ưu tiên thay vì chỉ sử dụng chất kích thích trực tiếp lên phần trên.
📌 Gợi ý đọc thêm: Ảnh hưởng của hệ rễ đối với hormone sinh trưởng
Ứng dụng thực tế trong canh tác: làm sao để chồi bật mạnh
Tăng Cytokinin từ rễ bằng cách chăm rễ tơ khỏe
Muốn có Cytokinin đủ để đánh thức chồi ngủ, điều kiện tiên quyết là bộ rễ phải khỏe. Đất tơi xốp, thoát nước tốt nhưng vẫn giữ được ẩm cần thiết, giàu mùn và có hoạt động vi sinh ổn định là nền tảng cho rễ tơ phát triển. Bổ sung phân hữu cơ hoai mục, kết hợp Humic, amino, vi sinh vật có lợi giúp rễ tơ ra đều, trắng, bám tốt vào vùng đất xung quanh.
Khi rễ tơ phát triển, Cytokinin được tạo ra liên tục và đưa lên phần trên, giúp cây có nền tảng sinh lý tốt để bật chồi khi cần. Nếu bỏ qua yếu tố này mà chỉ tập trung vào phần ngọn, hiệu quả bật chồi thường không bền.
Giảm tác động của Auxin tại ngọn để giải phóng chồi bên
Trong nhiều mô hình tạo tán, bấm ngọn là biện pháp cơ bản nhất để phá ưu thế ngọn. Khi đỉnh sinh trưởng chính bị loại bỏ, nồng độ Auxin ở vị trí đó giảm nhanh, lực ức chế lên chồi nách giảm theo, cho phép chồi bên nhận tín hiệu từ Cytokinin một cách rõ ràng hơn. Đây là lý do sau khi bấm ngọn, cây thường bật hàng loạt chồi xung quanh vết cắt.
Tuy nhiên, không phải lúc nào cũng cần bấm ngọn. Một cách khác để giảm tác động của Auxin là hạn chế tình trạng kéo đọt quá mạnh. Bón đạm với lượng cao liên tục sẽ kích thích sinh trưởng ngọn, gián tiếp làm Auxin tăng và kéo dài tình trạng ưu thế ngọn. Việc kiểm soát lượng đạm, kết hợp với thời điểm bón phù hợp, giúp giữ Auxin ở mức đủ cho ngọn phát triển mà không ức chế hoàn toàn chồi bên.
Điều chỉnh dinh dưỡng theo mục tiêu bật chồi hoặc giữ tán
Trong giai đoạn nuôi tán, khi cần kích thích cây phân nhiều cành cấp một, cấp hai, nhà vườn nên tạo nền rễ tốt, đồng thời điều chỉnh chế độ dinh dưỡng theo hướng giúp tỷ lệ Auxin trên Cytokinin không quá cao. Đạm vẫn cần, nhưng không nên dư thừa. Kali, magiê, vi lượng và các chất hữu cơ sinh học nên được bổ sung để hỗ trợ rễ và tăng khả năng tổng hợp Cytokinin.
Ngược lại, trong giai đoạn chuẩn bị kích hoa, nhu cầu về bật chồi không còn là ưu tiên. Nếu tiếp tục sử dụng các biện pháp kích chồi vào thời điểm này, cây có thể dồn sức vào đọt mới thay vì tập trung cho phân hóa mầm hoa, gây bất lợi cho năng suất sau đó.
Ứng dụng chất điều hòa sinh trưởng một cách chọn lọc
Một số chế phẩm sinh học hoặc chất điều hòa sinh trưởng có chứa các dạng Cytokinin tự nhiên như chiết xuất tảo biển, kinetin hoặc các hợp chất tương tự có thể hỗ trợ bật chồi trong những giai đoạn cần phục hồi tán sau stress. Tuy nhiên, chúng chỉ phát huy hiệu quả khi kết hợp với nền rễ khỏe và dinh dưỡng hợp lý.
Dùng Cytokinin đơn thuần trong khi rễ yếu, đất bí, cây đang thiếu dinh dưỡng cơ bản thường chỉ cho kết quả nhất thời hoặc gần như không có tác dụng, bởi thiếu nền tảng để duy trì chồi mới sau khi bật.
📌 Gợi ý đọc thêm: Amino và vi lượng hỗ trợ phục hồi chồi sau mưa lớn
Các sai lầm thường gặp khi điều khiển hormone bật chồi
Một sai lầm phổ biến là bón quá nhiều đạm với mong muốn cây nhanh dày tán. Trong ngắn hạn, cây thật sự xanh tốt, đọt vươn mạnh, nhưng đó cũng là lúc Auxin tăng cao và Cytokinin từ rễ khó giữ được vai trò cân bằng. Chồi bên bị ức chế, tán có thể cao nhưng lại ít cành mang trái hữu hiệu.
Một lỗi khác là để bộ rễ suy yếu trong thời gian dài mà vẫn kỳ vọng cây bật chồi tốt. Sau các đợt mưa kéo dài, úng cục bộ hoặc nén đất, rễ tơ thường bị tổn thương nặng. Khả năng tổng hợp Cytokinin giảm, cây không thể bật chồi dù nhà vườn đã bấm ngọn hoặc dùng chất kích thích. Trong trường hợp này, nếu không phục hồi rễ trước, mọi nỗ lực trên phần ngọn chỉ mang tính đối phó và thường không bền vững.
Ngoài ra, nhiều người lạm dụng chất kích thích bật chồi mà không tính đến thời điểm sinh lý của cây. Dùng Cytokinin hoặc các chế phẩm kích chồi trong giai đoạn cây đang cần ổn định để phân hóa mầm hoa có thể làm tán rối, tăng cạnh tranh dinh dưỡng, rối loạn cân bằng giữa sinh trưởng sinh dưỡng và sinh trưởng sinh thực.
Cuối cùng, không ít trường hợp nhà vườn hiểu chưa đầy đủ mối quan hệ nghịch chiều giữa rễ và ngọn. Cắt ngọn khi rễ đang yếu, cây đang trong trạng thái suy, sẽ không mang lại hiệu quả bật chồi như mong muốn. Ngược lại, đó còn có thể là một dạng stress khiến cây kiệt thêm, do vừa mất ưu thế ngọn, vừa không đủ Cytokinin từ rễ để tái tạo tán.
Kết luận
Sự phối hợp vừa đối lập vừa bổ trợ giữa Auxin và Cytokinin chính là trung tâm điều khiển khả năng bật chồi của cây trồng. Auxin giữ vai trò duy trì ưu thế ngọn, định hình trục sinh trưởng, trong khi Cytokinin từ rễ đi lên lại là tín hiệu đánh thức chồi bên và chồi ngủ. Tỷ lệ giữa hai hormone này tại từng vị trí chứ không phải từng hormone đơn lẻ mới là yếu tố quyết định chồi có bật được hay không.
Khi hiểu rõ mối quan hệ giữa rễ và ngọn, giữa Auxin và Cytokinin, nhà vườn có thể thiết kế chiến lược canh tác phù hợp hơn. Thay vì chỉ bấm ngọn theo thói quen hoặc bón phân theo kinh nghiệm, có thể chủ động lựa chọn giai đoạn tăng Cytokinin bằng cách chăm rễ, giai đoạn giảm ưu thế ngọn bằng cách điều chỉnh đạm hoặc cắt tỉa, và giai đoạn hạn chế kích chồi để ưu tiên phân hóa mầm hoa.
Nhờ đó, việc tạo tán, phục hồi cây sau stress và tối ưu sinh trưởng ở từng giai đoạn không còn là chuyện may rủi, mà trở thành một quy trình có cơ sở sinh lý rõ ràng, có thể lặp lại và cải thiện dần qua mỗi vụ canh tác.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
