Trong tự nhiên, cây trồng luôn phải đối mặt với nhiều dạng áp lực như nắng nóng kéo dài, thiếu nước, ngập úng, mặn xâm nhập, sốc dinh dưỡng hoặc suy rễ sau mưa lớn. Mỗi khi cảm nhận được những điều kiện bất lợi này, cây không chỉ phản ứng ở mức hình thái mà còn kích hoạt một hệ thống tín hiệu nội sinh khá phức tạp. Trong đó, hormone stress ABA, hay Abscisic Acid, giữ vai trò như một tín hiệu báo động trung tâm, giúp cây tạm thời thay đổi chiến lược sinh trưởng để ưu tiên sinh tồn.
Trong sinh lý thực vật, ABA là công cụ quan trọng giúp cây hạn chế mất nước, bảo vệ mô sống và duy trì khả năng tồn tại trong điều kiện khắc nghiệt. Tuy nhiên, trong bối cảnh xử lý ra hoa nghịch vụ, ABA lại trở thành một rào cản đáng kể. Khi nồng độ ABA nội sinh cao, cây có xu hướng dừng sinh trưởng, đóng khí khổng, giảm quang hợp và trì hoãn quá trình chuyển từ sinh trưởng sinh dưỡng sang sinh trưởng sinh thực. Điều đó có nghĩa là nếu không kiểm soát được ABA đúng thời điểm, mọi nỗ lực dùng chất điều hòa sinh trưởng hay kỹ thuật xiết nước, điều chỉnh dinh dưỡng để kích hoa đều có nguy cơ thất bại.
Vì vậy, hiểu rõ ABA hình thành trong hoàn cảnh nào, cơ chế tác động ra sao, mối liên hệ của ABA với các hormone khác như Gibberellin, Cytokinin và cách ABA can thiệp vào tỉ lệ C N là chìa khóa để xử lý ra hoa nghịch vụ một cách chủ động và an toàn.
📌 Gợi ý đọc thêm: Ảnh hưởng của hệ rễ đối với hormone sinh trưởng
Vai trò sinh học của ABA trong cây trồng
1. Tín hiệu stress trung tâm
ABA là một trong những hormone nhạy cảm nhất với các tác nhân bất lợi của môi trường. Khi cây gặp thiếu nước, rễ cảm nhận ẩm độ đất giảm và nhanh chóng tăng tổng hợp ABA. Khi cây bị ngập úng hoặc thiếu oxy vùng rễ, ABA cũng tăng. Các dạng stress khác như sốc mặn, sốc nhiệt, thay đổi đột ngột về dinh dưỡng hoặc tổn thương cơ học ở rễ đều có thể kích hoạt chuỗi phản ứng dẫn đến tăng nồng độ ABA trong mô.
Có thể xem ABA như tiếng nói cảnh báo của rễ gửi đến lá và các bộ phận khác. Một khi tín hiệu này được kích hoạt, cây sẽ chuyển từ trạng thái ưu tiên tăng trưởng sang trạng thái tự bảo vệ. Đây là cơ chế rất có lợi trong tự nhiên, nhưng lại gây bất lợi nếu nó xuất hiện đúng vào giai đoạn người trồng đang cố gắng điều khiển cây ra hoa nghịch vụ.
2. Điều khiển đóng mở khí khổng
Một trong những tác động trực tiếp và rõ ràng nhất của ABA là điều khiển hoạt động của khí khổng trên bề mặt lá. Khi ABA tăng, khí khổng có xu hướng đóng lại. Việc này giúp cây giảm thoát hơi nước, hạn chế mất nước trong điều kiện khô hạn hoặc rễ không hút được nước do úng. Tuy nhiên, khi khí khổng đóng, lượng khí cac bonic đi vào lá để phục vụ quang hợp cũng giảm mạnh.
Kết quả là cường độ quang hợp giảm, lượng đường và tinh bột được tạo ra ít hơn, Carbon tích lũy trong cây giảm xuống. Trong bối cảnh xử lý ra hoa, đây là một vấn đề nghiêm trọng, vì phân hóa mầm hoa cần một tỉ lệ C N đủ cao. Khi ABA làm khí khổng đóng quá lâu, cây không thể tích lũy đủ Carbon để chuyển pha sinh trưởng.
3. Ức chế sinh trưởng sinh dưỡng
ABA không chỉ ảnh hưởng đến quang hợp mà còn có xu hướng ức chế sinh trưởng. Khi nồng độ ABA tăng, hoạt động phân chia tế bào chậm lại, kéo đọt giảm, lá mới ra ít hơn. Điều này có thể nhìn thấy rõ ở những cây sau một đợt hạn nặng hoặc sau ngập úng, dù điều kiện bên ngoài đã đỡ khắc nghiệt, nhưng cây vẫn đứng im, rất lâu mới kéo đọt trở lại.
Trong một số giai đoạn, việc giảm sinh trưởng sinh dưỡng là cần thiết để chuẩn bị cho phân hóa mầm hoa. Tuy nhiên, nếu ABA là nguyên nhân chính khiến cây đứng lại thì đó không phải là một sự dừng chủ động có lợi, mà là trạng thái bị ép buộc do stress. Cây không có đủ nền tảng dinh dưỡng và Carbon để chuyển sang giai đoạn sinh thực một cách ổn định.
4. Kiểm soát trạng thái ngủ của chồi
ABA còn tham gia điều chỉnh trạng thái ngủ của chồi. Khi nồng độ ABA cao, chồi nách và các mầm tiềm năng có xu hướng bị giữ trong trạng thái ngủ, không bật ra thành chồi non hoặc mầm hoa. Điều này giúp cây tiết kiệm tài nguyên trong giai đoạn khó khăn, tránh phải nuôi thêm những bộ phận mới khi bản thân cây đang thiếu nguồn lực.
Ngược lại, khi ABA giảm và các hormone khác như Cytokinin tăng lên, chồi có thể được giải phóng khỏi trạng thái ngủ, bật mạnh, tạo tán mới hoặc phát triển thành mầm hoa. Từ góc nhìn xử lý nghịch vụ, điều này có nghĩa là nếu ABA còn ở mức cao, mầm hoa rất khó phát triển, dù bề ngoài cây trông có vẻ đứng cây tốt.
📌 Gợi ý đọc thêm: Tỷ lệ C N và định hướng sinh trưởng của cây trồng
Cơ chế ABA ảnh hưởng đến khả năng ra hoa nghịch vụ
1. ABA làm giảm quang hợp và giảm tích lũy Carbon
Ra hoa là quá trình đòi hỏi cây phải có đủ năng lượng và vật chất dự trữ. Tỉ lệ C N cao là một trong những điều kiện sinh lý thuận lợi để mầm hoa được hình thành và phát triển. Khi ABA tăng, khí khổng đóng, lượng khí cac bonic đi vào lá giảm, quang hợp suy giảm, lượng đường được tổng hợp ít đi. Điều này làm Carbon tích lũy giảm xuống, trong khi lượng đạm trong cây không giảm tương ứng, tỉ lệ C N vì vậy bị kéo xuống thấp.
Trong bối cảnh đó, dù người trồng có can thiệp bằng cách giảm đạm, xiết nước nhẹ, sử dụng chất điều hòa sinh trưởng, cây vẫn không có đủ Carbon để chuyển sang ưu tiên sinh thực. Nói cách khác, ABA duy trì cây trong tình trạng thiếu năng lượng cho phân hóa mầm hoa, dù bên ngoài có thể đã tạm hết stress.
2. ABA ức chế Gibberellin nhưng gây đứng cây sai thời điểm
Một trong những điểm dễ gây nhầm lẫn là ABA có xu hướng làm giảm tác dụng của Gibberellin. Về lý thuyết, khi GA thấp, đây là điều kiện thuận lợi để hạn chế kéo đọt và hỗ trợ chuyển sang giai đoạn sinh thực. Tuy nhiên, khi GA bị ức chế trong bối cảnh ABA đang rất cao, cây không rơi vào trạng thái cân bằng để chuẩn bị ra hoa, mà rơi vào trạng thái đứng cây do stress.
Trong trạng thái này, cây không còn kéo đọt, nhưng cũng không phân hóa mầm hoa một cách bình thường. Mọi hoạt động sinh trưởng đều bị kìm lại. Nếu người trồng chỉ nhìn thấy hiện tượng cây đứng đọt mà không phân biệt được đó là đứng cây tốt do GA đã được điều chỉnh, hay đứng cây xấu do ABA quá cao, thì rất dễ xử lý tiếp theo theo hướng sai lầm, ví dụ như vội vàng kích hoa khi cây chưa sẵn sàng.
3. ABA đối kháng Cytokinin từ rễ
Cytokinin là hormone do rễ tơ tổng hợp, có vai trò kích thích phân chia tế bào, trẻ hóa mô và hỗ trợ phân hóa mầm hoa. Khi hệ rễ khỏe, rễ tơ phát triển tốt, lượng Cytokinin đưa lên tán đủ để duy trì sức sống của chồi và mầm.
Khi ABA tăng do rễ bị stress, hoạt động của rễ tơ suy giảm, khả năng tổng hợp Cytokinin giảm rõ rệt. Mặt khác, bản thân ABA cũng có xu hướng đối kháng với tác dụng của Cytokinin tại nhiều mô. Kết quả là mầm hoa không được đủ tín hiệu cần thiết để phân chia và phát triển, dù cây đã được xử lý giảm sinh dưỡng bằng các biện pháp khác.
4. ABA kích hoạt chế độ bảo vệ thay vì phân hóa mầm hoa
Về bản chất, ABA là hormone giúp cây sống sót trong điều kiện bất lợi. Khi ABA tăng, cấu trúc sinh lý của cây được điều chỉnh theo hướng phòng thủ. Cây giảm quang hợp, giảm sinh trưởng, hạn chế hình thành cơ quan mới. Trong chế độ này, cây gần như tạm dừng ý định chuyển pha sinh trưởng.
Điều đó có nghĩa là nếu nông dân cố gắng xử lý ra hoa nghịch vụ đúng lúc ABA đang cao, cây sẽ ưu tiên sống sót hơn là nghe theo tín hiệu kích hoa. PGR, xiết nước, điều chỉnh dinh dưỡng trong giai đoạn này thường cho kết quả rất kém, gây tốn chi phí mà không có đợt hoa như mong muốn.
📌 Gợi ý đọc thêm: Mối liên quan giữa Auxin và Cytokinin và khả năng bật chồi
Biểu hiện thực tế khi ABA tăng cao trong giai đoạn xử lý hoa
Khi ABA tăng, cây không treo biển báo rõ ràng, nhưng biểu hiện trên vườn có thể nhận biết nếu quan sát kỹ. Lá thường héo nhẹ vào những giờ nắng gắt nhưng không rụng hàng loạt. Đây là dấu hiệu khí khổng đóng để giảm thoát hơi nước, trong khi hệ rễ đang gặp khó khăn trong việc hút nước.
Đọt ngọn có xu hướng đứng lại, không kéo dài, không bung lá non. Cảm giác chung là cây chậm mọi hoạt động, trao đổi chất giảm mạnh. Nếu nhổ sát gốc hoặc đào nhẹ quanh vùng rễ, dễ thấy rễ tơ ít, màu nâu hoặc sậm ở phần đầu, cho thấy rễ đang bị tổn thương do ngập úng, thiếu oxy hoặc tác hại của muối, phân bón.
Ở những cây đang được xử lý nghịch vụ, nông dân có thể quan sát thấy mầm hoa xuất hiện dạng tụ mầm, nhú nhưng không phát triển tiếp, không nở đồng loạt. Một số cây ra hoa lai rai, phân tán theo thời gian thay vì ra tập trung. Đó là biểu hiện điển hình của việc xử lý hoa trong bối cảnh ABA nội sinh vẫn còn cao, cây chưa thật sự thoát khỏi trạng thái stress.
Ứng dụng thực tế: kiểm soát ABA để xử lý ra hoa nghịch vụ thành công
1. Phục hồi rễ trước khi xử lý
Vì ABA gắn rất chặt với tình trạng stress rễ, muốn hạ ABA một cách tự nhiên, bước đầu tiên là phục hồi bộ rễ, đặc biệt là rễ tơ. Khi rễ tơ khỏe trở lại, Cytokinin nội sinh tăng, hoạt động hấp thu nước và dinh dưỡng ổn định hơn, cây dần chuyển từ chế độ phòng thủ sang chế độ sinh trưởng bình thường.
Trong giai đoạn này, việc sử dụng phân hữu cơ hoai mục, Humic, chế phẩm vi sinh và một lượng hợp lý amino quanh vùng rễ sẽ giúp kích thích rễ mới hình thành, cải thiện cấu trúc đất và tăng thông khí. Khi rễ đã có dấu hiệu phục hồi tốt, lá xanh trở lại, đọt có thể nhúc nhích nhẹ, đó mới là thời điểm thích hợp để nghĩ đến chuyện xử lý nghịch vụ.
2. Ổn định nước và tránh sốc ẩm
Nước là yếu tố có thể khiến ABA biến động rất mạnh. Nếu để đất quá khô rồi tưới ồ ạt, hoặc để cây ngập nước trong thời gian dài, rễ đều rơi vào tình trạng stress và kích hoạt ABA. Vì vậy, trong giai đoạn chuẩn bị hoa, cần cố gắng giữ ẩm độ đất ổn định ở mức phù hợp với từng loại cây, không để xảy ra những cú sốc ẩm quá lớn.
Đặc biệt, không nên bắt đầu xử lý hoa ngay sau những đợt mưa lớn và kéo dài. Khi đó, rễ thường đang bị ngộp, ABA còn cao, cây chưa thoát stress. Nếu vội vàng kết hợp xiết nước, dùng PGR, khả năng thất bại rất cao. Cần có một khoảng thời gian phục hồi rễ và tán trước khi bước vào giai đoạn xử lý chính.
3. Tăng quang hợp để kéo tỉ lệ C N lên lại
Khi ABA làm quang hợp giảm, việc hỗ trợ cây phục hồi khả năng quang hợp là bước rất quan trọng. Cần tỉa bớt cành vô hiệu, mở tán hợp lý để ánh sáng xuyên vào được bên trong, giúp các lá hữu hiệu hoạt động tốt hơn.
Bổ sung trung lượng và vi lượng như magiê, kẽm, bo ở mức phù hợp giúp cải thiện cấu trúc lục lạp, tăng hiệu quả quang hợp và hỗ trợ quá trình vận chuyển đường và dinh dưỡng trong cây. Khi quang hợp tăng trở lại, Carbon tích lũy được kéo lên, tỉ lệ C N dần tốt hơn, tạo nền thuận lợi cho phân hóa mầm hoa sau đó.
4. Hạn chế tình trạng kéo đọt quá mạnh
Trong giai đoạn chuẩn bị hoa, nếu sử dụng đạm với liều cao, cây sẽ kéo đọt mạnh, Gibberellin tăng, trong khi ABA chưa hẳn đã về mức bình thường. Sự kết hợp giữa GA cao và ABA dao động khiến cây khó ổn định trạng thái sinh lý. Mầm hoa trong bối cảnh đó rất khó được hình thành một cách chắc chắn.
Do đó, trong giai đoạn muốn đưa cây về hướng sinh thực, cần giảm đạm dần, tập trung vào kali, lân và các dạng dinh dưỡng hỗ trợ rễ. Mục tiêu là vừa tránh kéo đọt ồ ạt, vừa không làm cây thiếu dinh dưỡng đến mức kích hoạt thêm ABA.
5. Sử dụng chất điều hòa sinh trưởng đúng thời điểm
Paclobutrazol và các PGR khác chỉ phát huy tác dụng tốt khi ABA đã giảm về mức chấp nhận được, cây đã thoát trạng thái stress nặng. Nếu dùng PBZ trong lúc ABA còn cao, cây có thể đứng cây theo nghĩa xấu, không kéo đọt nhưng cũng không phân hóa mầm hoa, thậm chí suy dần qua các vụ sau.
Vì vậy, một nguyên tắc quan trọng là chỉ bắt đầu các bước hạ GA và kích hoa khi cây đã phục hồi rõ ràng: lá xanh, tán ổn định, rễ tơ mới xuất hiện, không còn dấu hiệu héo nhẹ kéo dài. Khi đó, PGR mới đóng vai trò tinh chỉnh, thay vì trở thành gánh nặng thêm cho một hệ thống sinh lý vốn đang quá tải.
📌 Gợi ý đọc thêm: Ứng dụng chất điều hòa sinh trưởng trong xử lý ra hoa nghịch vụ
Các sai lầm phổ biến liên quan đến ABA trong xử lý nghịch vụ
Một sai lầm thường gặp là xử lý hoa ngay sau khi cây vừa trải qua một đợt stress nặng như hạn kéo dài, ngập úng hoặc bệnh rễ. Lúc này ABA đang ở mức cao, rễ chưa phục hồi, quang hợp chưa trở lại bình thường. Mọi nỗ lực kích hoa trong bối cảnh đó chỉ khiến cây thêm áp lực, mầm hoa yếu hoặc không hình thành.
Sai lầm thứ hai là tin rằng xiết nước càng mạnh càng tốt. Thực tế, xiết nước quá đột ngột hoặc kéo dài quá lâu sẽ làm rễ tổn thương, kích hoạt ABA tăng đột ngột, khiến cây rơi vào trạng thái phòng thủ cực đoan. Nếu không có bước phục hồi rễ sau xiết nước, rất khó đạt được một đợt hoa nghịch vụ chất lượng.
Một lỗi khác là phun PGR trong khi rễ chưa được chăm lại và hệ rễ tơ rất yếu. Khi đó, cây đang trong tình trạng lệch hormone nặng, việc dodatk thêm tín hiệu từ PGR chỉ làm hệ thống tín hiệu nội sinh rối hơn, chứ không tạo được một pha chuyển sinh lý rõ ràng.
Ngoài ra, không ít người trồng chỉ tập trung điều chỉnh phân bón, xiết nước, dùng PGR mà bỏ qua ánh sáng, tình trạng tán và khí hậu thực tế. Trong khi đó, ánh sáng và nhiệt độ là những yếu tố quyết định khả năng quang hợp, ảnh hưởng trực tiếp đến cả ABA lẫn tỉ lệ C N.
Cuối cùng, dễ có sự nhầm lẫn giữa đứng cây tốt, tức cây đã được hạ GA và ổn định để chuẩn bị ra hoa, với đứng cây xấu, tức cây bị ABA giữ lại trong trạng thái stress. Nếu không phân biệt được hai trạng thái này qua lá, đọt, rễ và tổng thể sức cây, việc chọn thời điểm xử lý nghịch vụ rất dễ sai lệch.
Kết luận
ABA là hormone trung tâm trong phản ứng stress của cây trồng. Nhờ ABA, cây có thể tạm thời thu mình lại, giảm mất nước, giảm sinh trưởng và duy trì sự sống trong điều kiện bất lợi. Tuy nhiên, trong bài toán xử lý ra hoa nghịch vụ, chính ABA lại thường là rào cản vô hình khiến nhiều quy trình dù đúng công thức nhưng vẫn thất bại.
Khi nồng độ ABA nội sinh còn cao, cây không ưu tiên phân hóa mầm hoa, dù người trồng có dùng chất điều hòa sinh trưởng, thay đổi dinh dưỡng hay áp dụng các kỹ thuật xiết nước, tỉa tán. Vì vậy, quản lý ABA trong thực tế nghĩa là quản lý stress của cây, bằng cách chăm rễ, ổn định nước, tối ưu ánh sáng và giữ dinh dưỡng ở mức cân bằng.
Chỉ khi nền tảng đó được thiết lập, ABA giảm dần về mức sinh lý chấp nhận được, cây thoát khỏi trạng thái phòng thủ, quá trình xử lý hoa nghịch vụ mới có cơ hội thành công. Khi đó, các biện pháp PGR, điều chỉnh C N và kỹ thuật canh tác mới thật sự phát huy hiệu quả, giúp nông dân chủ động tạo hoa theo ý muốn một cách an toàn và bền vững.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
