Trong canh tác dưa lưới, phần lớn người trồng đều chú trọng đến ra hoa, đậu trái và nuôi quả, nhưng lại thường bỏ qua vai trò quan trọng của hệ tán lá – bộ phận quyết định trực tiếp đến hiệu suất quang hợp, vận chuyển dưỡng chất và chống đỡ với điều kiện khắc nghiệt. Khi tán lá bị tổn thương bởi các bệnh như thán thư, đốm lá hay cháy lá, cây không chỉ suy yếu mà còn nuôi trái kém, dẫn đến trái nhỏ, vân kém hoặc chậm ngọt.
Ba bệnh hại này thường xuất hiện từ giai đoạn giữa vụ trở đi, âm thầm lan rộng từ lá gốc lên lá giữa – nếu không phát hiện và xử lý kịp thời, toàn bộ tán lá có thể bị rút dưỡng nhanh chóng. Đặc biệt trong điều kiện nhà màng ẩm, ánh sáng yếu hoặc tưới không đúng cách, đây là nhóm bệnh dễ tái phát và lan rộng nhất.
Bài viết này sẽ giúp bạn phân biệt đúng từng bệnh, nhận biết sớm dấu hiệu, đồng thời xây dựng một quy trình xử lý – phòng ngừa toàn diện, kết hợp giữa biện pháp canh tác – sinh học – khoáng học – hóa học chọn lọc, đảm bảo tán lá luôn khỏe – trái luôn đủ dưỡng để phát triển tối ưu.
1️⃣ Đặc điểm nhận diện từng loại bệnh
Mặc dù cùng tấn công trên lá và làm giảm diện tích quang hợp, nhưng ba bệnh thán thư – đốm lá – cháy lá lại có nguyên nhân, đặc điểm và cách lây lan khác nhau. Việc nhận diện chính xác sẽ giúp người trồng chọn đúng hướng xử lý và tránh nhầm lẫn với các biểu hiện sinh lý khác như thiếu dinh dưỡng hay cháy nắng.
● Thán thư (Colletotrichum spp.)
- Xuất hiện đầu tiên ở lá già, gân lá hoặc gần rìa lá.
- Đốm tròn hoặc hơi loang, có viền nâu đỏ hoặc đen sẫm, giữa đốm lõm xuống – đặc trưng riêng biệt.
- Trong điều kiện ẩm cao, giữa đốm có thể ướt nhũn, rỉ dịch hoặc có tơ nấm màu hồng cam.
- Bệnh lan nhanh khi mưa, tưới phun nhiều, hoặc khi lá ướt liên tục.
● Đốm lá (Cercospora, Alternaria spp.)
- Đốm nhỏ, viền tím nâu hoặc nâu xám nhạt, thường có quầng vàng xung quanh.
- Vết bệnh thường rải rác khắp lá, có thể liên kết thành mảng, tạo lỗ thủng hoặc vết cháy ở giữa.
- Phát triển mạnh khi vườn ẩm thấp, thiếu ánh sáng, hoặc trong nhà màng kín gió.
● Cháy lá (sinh lý hoặc do nấm phụ trợ)
- Xuất hiện khi cây bị sốc nhiệt, thiếu nước, thiếu Kali hoặc Canxi.
- Lá khô từ rìa hoặc giữa phiến, không có viền rõ, không có mốc hoặc tơ nấm.
- Không lây lan mạnh nhưng gây giảm diện tích quang hợp, dễ nhầm với tổn thương do bệnh.
📌 [So sánh hình ảnh thật giữa thán thư – đốm lá – cháy lá trên dưa lưới] 📌 [Cách phân biệt cháy lá sinh lý và cháy lá do nấm hại]
2️⃣ Điều kiện gây bùng phát nhóm bệnh lá
Thán thư, đốm lá và cháy lá thường không xuất hiện đơn lẻ mà cùng bùng phát khi môi trường tiểu khí hậu trong vườn bị rối loạn, nhất là trong nhà màng hoặc các mô hình canh tác khép kín. Các yếu tố sau đây là nguyên nhân phổ biến nhất khiến nhóm bệnh này trở nên khó kiểm soát:
Độ ẩm cao, lá ướt lâu:
- Mưa kéo dài, tưới phun không hợp lý hoặc độ ẩm không khí trong nhà màng >85% là điều kiện lý tưởng để nấm lá phát triển.
- Đặc biệt nếu lá ướt vào buổi tối hoặc sáng sớm – thời điểm nấm sinh bào tử và lan truyền nhanh chóng.
Tán lá quá rậm, không được cắt tỉa định kỳ
- Lá già ở tầng gốc không được loại bỏ sẽ tích tụ mầm bệnh, từ đó lan ngược lên các tầng trên.
- Môi trường rậm rạp làm giảm thông thoáng, khiến độ ẩm lá tăng cục bộ, tạo điều kiện cho bệnh phát sinh từ tầng thấp.
Thiếu ánh sáng và lưu thông khí
- Ánh sáng yếu khiến cây mềm lá, tăng cảm nhiễm.
- Không mở hông nhà màng, không có gió đối lưu là nguyên nhân gián tiếp gây bệnh bùng phát diện rộng.
Chế độ phân bón mất cân đối:
- Dư đạm kéo dài → lá to, mềm, xanh mướt nhưng sức đề kháng yếu.
- Thiếu Kali – Canxi → thành tế bào mỏng, dễ bị nấm chích phá và gây cháy lá.
📌 [Tác động của tiểu khí hậu đến nhóm bệnh lá trong canh tác dưa lưới] 📌 [Vai trò của ánh sáng – lưu khí trong việc ngăn chặn nấm bệnh tấn công từ tầng lá gốc]
3️⃣ Biện pháp phòng ngừa bằng canh tác và quản lý tiểu khí hậu
Để phòng ngừa hiệu quả các bệnh như thán thư, đốm lá và cháy lá, người trồng cần chủ động điều chỉnh điều kiện tiểu khí hậu và kỹ thuật chăm sóc tán lá. Đây là nhóm giải pháp “bền mà chắc”, mang tính nền tảng trong mọi quy trình phòng bệnh chủ động.
Tỉa lá già định kỳ – giữ tán thông thoáng:
- Cắt bỏ lá gốc sau 30 ngày trồng hoặc khi cây bước vào giai đoạn ra hoa – nuôi trái.
- Mỗi lần tỉa không nên quá 3 lá, thực hiện cách nhau 7–10 ngày để cây không bị sốc.
- Giữ lại lá bánh tẻ và lá trên đọt để đảm bảo diện tích quang hợp.
📌 [Kỹ thuật tỉa lá không làm ảnh hưởng đến nuôi trái dưa lưới]
Giữ lá khô – tưới nước hợp lý:
- Ưu tiên tưới nhỏ giọt thay vì tưới phun – hạn chế đọng giọt trên lá.
- Tuyệt đối không tưới lúc chiều tối, tránh để lá ướt qua đêm.
- Nếu phải tưới phun, nên tưới vào sáng sớm để lá khô nhanh trong ngày.
Tăng ánh sáng và đối lưu không khí trong vườn:
- Mở hông nhà màng vào buổi sáng – trưa để tăng lưu khí.
- Tránh che lưới quá dày hoặc bố trí các luống chắn nắng lẫn nhau.
- Có thể dùng quạt thông gió nếu nhà màng quá kín.
Giảm mật độ trồng, tránh lá chạm đất:
- Trồng thưa hợp lý (hàng cách hàng 60–70cm) giúp tán lá không che phủ lẫn nhau.
- Dùng dây buộc thân và nâng cành lên giàn – hạn chế tiếp xúc mặt đất ẩm.
📌 [Hướng dẫn điều tiết tiểu khí hậu trong nhà màng bằng phương pháp cơ bản]
4️⃣ Giải pháp sinh học và khoáng học hỗ trợ phòng bệnh
Bên cạnh kỹ thuật canh tác và vệ sinh đồng ruộng, nhiều giải pháp sinh học và khoáng học đang được ứng dụng rộng rãi để nâng cao sức đề kháng tự nhiên cho cây dưa lưới. Đây là hướng đi phù hợp với canh tác bền vững, đặc biệt trong mô hình trồng trong nhà màng.
Sử dụng chế phẩm chứa đồng – kẽm dạng sinh học
- Đồng (Cu) và kẽm (Zn) dạng chelate hoặc nano giúp diệt khuẩn nhẹ nhàng mà không gây kháng thuốc.
- Phun định kỳ 10–14 ngày/lần, nhất là sau mưa hoặc giai đoạn lá non.
📌 [Sự khác biệt giữa đồng vô cơ và đồng sinh học – ảnh hưởng đến cây trồng ra sao?]
Bổ sung Silic sinh học
- Silic giúp thành tế bào cứng hơn, làm giảm sự xâm nhập của nấm bệnh vào mô lá.
- Nên bổ sung qua rễ và lá trong suốt chu kỳ sinh trưởng.
📌 [Silic không chỉ là khoáng – nó là “áo giáp” bảo vệ cây khỏi stress và nấm hại]
Kích hoạt miễn dịch cây trồng bằng Chitosan
- Chitosan là chất kích thích sinh học có khả năng “đánh thức” hệ miễn dịch tự nhiên trong cây.
- Sử dụng dạng hòa tan, phun qua lá mỗi 7–10 ngày để duy trì tác dụng.
📌 [Cơ chế kích hoạt miễn dịch của Chitosan trong phòng bệnh thán thư và cháy lá]
Trichoderma – đối kháng nấm hại trong đất
- Trichoderma spp. là nấm có lợi, cạnh tranh dinh dưỡng với các nấm gây hại như Colletotrichum, Alternaria…
- Trộn vào giá thể lúc trồng và bổ sung định kỳ qua gốc.
📌 [Hướng dẫn sử dụng Trichoderma đúng cách để kiểm soát bệnh từ rễ đến lá]
5️⃣ Sử dụng thuốc trừ bệnh hợp lý – đúng thời điểm
Dù ưu tiên các biện pháp sinh học, vẫn có những giai đoạn áp lực bệnh cao buộc phải sử dụng thuốc hóa học. Tuy nhiên, cần sử dụng một cách chọn lọc, đúng lúc và đúng kỹ thuật để tránh gây dư lượng và hạn chế kháng thuốc.
Khi nào nên dùng thuốc?
- Khi thấy lá xuất hiện nhiều vết đốm bất thường, lan nhanh sau 1–2 ngày dù đã dùng biện pháp sinh học.
- Khi thời tiết ẩm liên tục, đặc biệt sau mưa hoặc sương mù kéo dài.
- Khi tỷ lệ cây bệnh vượt ngưỡng 10% tổng số cây trong vườn.
Nguyên tắc sử dụng:
- Luân phiên hoạt chất: Không dùng liên tục một loại thuốc. Cần thay đổi nhóm hoạt chất như strobilurin, mancozeb, difenoconazole, chlorothalonil…
- Phun đúng giai đoạn phát triển của nấm: Phát hiện bệnh sớm sẽ giúp thuốc đạt hiệu quả cao hơn.
- Phun kỹ dưới mặt lá – nơi thường xuất hiện triệu chứng đầu tiên.
- Ngưng sử dụng trước thu hoạch tối thiểu 7–10 ngày, tuỳ vào thời gian cách ly của từng loại thuốc.
📌 [Danh sách các hoạt chất được khuyến cáo sử dụng trên dưa lưới – cập nhật mới nhất]
6️⃣ Tổng kết và khuyến nghị quản lý bệnh bền vững
Bệnh thán thư, đốm lá và cháy lá không chỉ ảnh hưởng đến sinh trưởng mà còn làm giảm năng suất và chất lượng trái dưa lưới. Việc kiểm soát hiệu quả không nằm ở một biện pháp đơn lẻ, mà cần kết hợp nhiều giải pháp theo hướng bền vững.
Từ giai đoạn ươm giống đến sau trồng, cần luôn duy trì môi trường thông thoáng, quản lý ẩm độ hợp lý, tăng cường sức đề kháng cho cây, và theo dõi sát tình hình sâu bệnh. Trong trường hợp phải dùng thuốc, hãy lựa chọn những hoạt chất có độ an toàn cao, tuân thủ nguyên tắc phòng trừ tổng hợp (IPM) và không quên vai trò của các biện pháp sinh học – sinh thái.
📌 [Gợi ý chuyên sâu: Tổng quan các bệnh phổ biến trên dưa lưới và hướng tiếp cận IPM]
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
