Đạm (Nitrogen) là nguyên tố dinh dưỡng đa lượng thiết yếu nhất cho cây trồng, giữ vai trò trực tiếp trong việc hình thành chất sống – từ diệp lục, protein, enzyme đến hormone sinh trưởng. Không có Đạm, cây sẽ không thể phát triển chiều cao, phân cành hay tạo ra năng suất thực sự.
Cây thiếu Đạm thường còi cọc, vàng lá từ lá già trước, sinh trưởng chậm và cho năng suất thấp. Ngược lại, bón thừa Đạm có thể làm cây phát triển “xanh tốt giả tạo”, chậm ra hoa đậu trái, dễ nhiễm bệnh hại.
Dưới đây là những vai trò quan trọng nhất của Đạm trong từng giai đoạn sinh trưởng của cây trồng:
🟡 Đạm giúp cây phát triển thân – lá mạnh mẽ
Là thành phần cấu tạo nên amino acid – đơn vị cơ bản của protein và mô thực vật.
Giúp cây đâm chồi, phân cành, tăng khối lượng tán lá – nền tảng để quang hợp hiệu quả.
👉 Xem chi tiết: [Đạm và sự phát triển thân – lá của cây trồng]
🟡 Đạm là nhân tố khởi đầu cho sự sống của cây
Là thành phần chính của diệp lục – giúp cây hấp thu năng lượng ánh sáng.
Tham gia vào tổng hợp enzyme, ATP và hormone sinh trưởng như cytokinin, auxin.
👉 Xem chi tiết: [Đạm – nguyên liệu cho sự sống và chuyển hóa năng lượng]
🟡 Đạm và năng suất – chất lượng nông sản
Đảm bảo quá trình phân chia tế bào và hình thành cơ quan sinh sản (hoa, quả).
Thiếu Đạm giai đoạn ra hoa – nuôi trái dễ gây rụng nụ, quả nhỏ, năng suất thấp.
👉 Xem chi tiết: [Đạm và vai trò trong năng suất – chất lượng nông sản]
Đạm trong đất tồn tại ở nhiều dạng khác nhau, nhưng chỉ hai dạng ion NH₄⁺ (amoni) và NO₃⁻ (nitrat) là được cây hấp thu trực tiếp. Cơ chế hấp thu – chuyển hóa Đạm là một chuỗi phức tạp, gắn chặt với quá trình sinh trưởng, phát triển và cả sức khỏe của cây trồng.
Việc hiểu rõ cơ chế này giúp nhà vườn lựa chọn đúng loại phân, thời điểm bón và cách phối hợp để tối ưu hiệu quả hấp thu – tránh thất thoát gây lãng phí và ô nhiễm môi trường.
🟡 Cây hấp thu Đạm dưới hai dạng chính: NH₄⁺ và NO₃⁻
NH₄⁺ (amoni): được giữ lại bởi keo đất, hấp thu nhanh, tiêu hao ít năng lượng.
NO₃⁻ (nitrat): dễ bị rửa trôi, nhưng cây có thể hấp thu linh hoạt và di chuyển nhanh trong thân.
👉 Xem chi tiết: [So sánh hấp thu Đạm amoni và nitrat]
🟡 Sự chuyển hóa Đạm bên trong cây trồng
Sau khi hấp thu, NO₃⁻ sẽ được khử thành NH₄⁺ để tổng hợp amino acid.
NH₄⁺ kết hợp với acid hữu cơ → tạo nên các acid amin như glutamine, asparagine – nền tảng cho protein và enzyme.
Đạm cũng tham gia vào cấu trúc DNA/RNA, giúp cây phân chia tế bào và phát triển mô.
👉 Xem chi tiết: [Chuỗi chuyển hóa Đạm – từ gốc rễ đến mô sống]
🟡 Tác động của môi trường đến khả năng hấp thu Đạm
Độ pH đất: pH thấp ưu tiên hấp thu NH₄⁺; pH trung tính – kiềm thích hợp cho NO₃⁻.
Oxy và độ ẩm đất: cây hấp thu NO₃⁻ tốt hơn trong điều kiện đất thoáng khí.
Tỷ lệ Đạm – Cacbon (C/N): ảnh hưởng đến quá trình đồng hóa và phân giải đạm trong cây.
👉 Xem chi tiết: [Ảnh hưởng của đất và môi trường đến hấp thu Đạm]
🟡 Vi sinh vật đất đóng vai trò trung gian trong chu trình Nitơ
Vi khuẩn cố định Đạm: chuyển N₂ trong không khí thành NH₄⁺ (vi sinh vật cộng sinh với cây họ đậu).
Vi khuẩn nitrat hóa: chuyển NH₄⁺ thành NO₃⁻ – giúp cây hấp thu hiệu quả.
Vi khuẩn phản nitrat hóa: làm thất thoát Đạm nếu đất yếm khí.
👉 Xem chi tiết: [Vai trò hệ vi sinh trong chu trình Đạm]
Phân Đạm là nguồn cung cấp Nitơ chính cho cây trồng, hiện có nhiều dạng với tính chất lý hóa và hiệu quả hấp thu khác nhau. Việc lựa chọn đúng loại phân Đạm tùy theo giai đoạn sinh trưởng, loại cây, và điều kiện đất – thời tiết sẽ giúp tối ưu năng suất, hạn chế thất thoát và giảm rủi ro môi trường.
Dưới đây là 3 nhóm phân Đạm chính đang được sử dụng phổ biến trong canh tác:
🟡 1. Phân Urê (CO(NH₂)₂)
Hàm lượng N: 46% – cao nhất trong các loại phân Đạm
Tính chất: tan nhanh, dễ hòa tan trong nước, giá thành thấp
Ưu điểm:
Phù hợp với nhiều loại cây và đất
Có thể sử dụng cho cả bón gốc và phun lá
Dễ phối hợp với các phân bón khác
Nhược điểm:
Dễ bốc hơi thành khí NH₃ nếu để trên mặt đất khô, pH cao
Hiệu quả thấp nếu không được vùi vào đất hoặc phối hợp đúng cách
👉 Xem chi tiết: [Cách sử dụng Urê hiệu quả – tránh thất thoát]
🟡 2. Phân Amoni (SA, NH₄Cl, NH₄NO₃)
Các dạng phổ biến:
SA (Sunfat Amon – (NH₄)₂SO₄): chứa 21% N và 24% lưu huỳnh
Amon Clorua (NH₄Cl): chứa 25% N, có tính acid cao
Amon Nitrat (NH₄NO₃): chứa 33–34% N, tan rất nhanh
Ưu điểm:
Cung cấp Đạm dưới dạng NH₄⁺ – cây hấp thu nhanh
Ít bị rửa trôi, phù hợp với đất có pH thấp đến trung bình
SA giúp bổ sung thêm lưu huỳnh – tăng hương vị nông sản
Nhược điểm:
NH₄Cl có thể gây độc nếu dùng lâu dài, nhất là với cây mẫn cảm với clo
Amon Nitrat dễ phát nổ – bị kiểm soát sử dụng tại nhiều nơi
👉 Xem chi tiết: [So sánh các dạng phân Amoni]
🟡 3. Phân Nitrat (NO₃⁻): CAN, KNO₃, Ca(NO₃)₂…
Các dạng phổ biến:
CAN (Calcium Ammonium Nitrate): vừa có NH₄⁺ vừa có NO₃⁻
KNO₃ (Kali Nitrat): vừa cung cấp N, vừa bổ sung Kali
Ca(NO₃)₂ (Canxi Nitrat): cung cấp đồng thời N và Ca
Ưu điểm:
Dạng NO₃⁻ giúp cây hấp thu nhanh và đồng đều
Thường ít gây chua đất, dễ phối hợp trong quy trình tưới nhỏ giọt
Thích hợp cho giai đoạn cây cần ra hoa – nuôi trái
Nhược điểm:
Dễ bị rửa trôi nếu đất không có cấu trúc giữ nước tốt
Giá thành cao hơn Urê và SA
👉 Xem chi tiết: [Nitrat – lựa chọn tối ưu cho giai đoạn ra hoa, đậu trái]
Việc bón Đạm không thể tách rời khỏi điều kiện đất và sự cân bằng dinh dưỡng tổng thể. Nếu Đạm quá nhiều hoặc không phối hợp hợp lý với các yếu tố khác, cây trồng có thể phát triển lệch lạc, dễ nhiễm bệnh, hoặc không thể hấp thu được các chất dinh dưỡng quan trọng khác.
Hiểu rõ các mối tương tác dưới đây sẽ giúp bạn thiết kế chế độ phân bón hợp lý, tăng hiệu suất sử dụng Đạm và cải thiện sức khỏe cây trồng.
🟡 Tương tác giữa Đạm và Lân – Kali
Đạm + Lân (N + P): Lân giúp kích thích rễ – tạo nền tảng để cây hấp thu và sử dụng Đạm hiệu quả. Thiếu Lân khiến cây dù đủ Đạm vẫn phát triển yếu, tán không đều.
Đạm + Kali (N + K): Kali điều hòa sinh trưởng, giảm “xanh tốt giả tạo” do Đạm thừa. Bón Đạm mà thiếu Kali dễ làm cây vươn cao nhưng yếu, dễ đổ ngã, dễ sâu bệnh.
👉 Xem chi tiết: [Mối liên hệ giữa N – P – K trong dinh dưỡng cây trồng]
🟡 Tương tác Đạm với Canxi, Magie và pH đất
Canxi (Ca²⁺): Canxi giúp ổn định màng tế bào, hỗ trợ vận chuyển Đạm. Thiếu Canxi làm rối loạn hấp thu Đạm và gây ngộ độc NH₄⁺.
Magie (Mg²⁺): Là trung tâm của diệp lục, giúp cây sử dụng Đạm trong quang hợp hiệu quả hơn. Thiếu Magie → vàng lá xen kẽ, dù cây vẫn được bón Đạm.
pH đất: pH thấp khiến NH₄⁺ hấp thu ưu thế, pH cao lại kích thích NO₃⁻. Quá chua hoặc quá kiềm đều làm giảm hiệu quả hấp thu Đạm.
👉 Xem chi tiết: [Cân bằng Đạm và trung lượng trong đất]
🟡 Ảnh hưởng của chất hữu cơ và vi sinh vật đất
Chất hữu cơ giúp giữ Đạm lâu hơn trong đất, hạn chế rửa trôi và bốc hơi.
Vi sinh vật phân giải và cố định Đạm góp phần chuyển hóa N trong đất (quá trình ammonification, nitrification…).
Lạm dụng Đạm vô cơ làm hệ vi sinh suy yếu, làm giảm khả năng chuyển hóa bền vững.
👉 Xem chi tiết: [Hệ vi sinh vật – cầu nối bền vững cho Đạm trong đất]
🟡 Cạnh tranh giữa Đạm và vi lượng (Zn, Cu, Fe, Mn…)
Bón Đạm liều cao kéo dài có thể gây mất cân đối dinh dưỡng, làm giảm hấp thu vi lượng.
Ví dụ: NO₃⁻ dư thừa làm rối loạn hấp thu Fe, dẫn đến vàng lá sinh lý dù đất không thiếu sắt.
Cần bổ sung vi lượng hợp lý, nhất là trong giai đoạn bón Đạm mạnh (cây con – nuôi lá – trước ra hoa).
👉 Xem chi tiết: [Giải pháp phối hợp Đạm và vi lượng trong canh tác hiện đại]
Đạm là chất dinh dưỡng cực kỳ nhạy cảm – cây thiếu thì chậm lớn, năng suất thấp, nhưng thừa lại phát triển lệch lạc, dễ bệnh và khó đậu trái. Việc nhận diện kịp thời các dấu hiệu thiếu – thừa Đạm giúp nhà vườn không chỉ cân đối phân bón hợp lý, mà còn duy trì sự phát triển bền vững của cây.
🟡 Dấu hiệu cây bị thiếu Đạm
Lá vàng nhạt dần từ lá già, sau đó lan lên phần ngọn nếu tình trạng kéo dài.
Cây chậm lớn, phân cành kém, ít chồi mới, rễ yếu, tán nhỏ.
Ra hoa ít, rụng nụ, rụng trái non, trái nhỏ – năng suất thấp.
Thân mảnh, mềm, dễ bị gãy đổ khi có mưa to – gió lớn.
👉 Xem chi tiết: [Cách nhận biết và xử lý thiếu Đạm hiệu quả]
🟡 Dấu hiệu cây bị thừa Đạm
Lá xanh đậm bất thường, phiến lá to, mềm, mọng nước.
Cây vươn cao nhanh, nhưng thân yếu, dễ đổ ngã – nhất là với cây lúa, ngô, rau màu.
Chậm ra hoa – đậu quả, thời gian sinh trưởng kéo dài → thu hoạch trễ, khó tiêu thụ.
Dễ bị sâu bệnh tấn công, đặc biệt là rệp, nấm, vi khuẩn thân mềm do mô lá “mềm mại” hơn bình thường.
👉 Xem chi tiết: [Tác hại của thừa Đạm và cách kiểm soát]
🟡 Lưu ý khi chẩn đoán thiếu – thừa Đạm
Không dựa hoàn toàn vào màu lá: cần kết hợp quan sát sinh trưởng, tình trạng hoa – quả, và tốc độ phát triển tổng thể.
Nên phân biệt với thiếu Magie, Sắt, hoặc bệnh vàng lá sinh lý – vì các triệu chứng có thể tương tự.
Thường xuyên theo dõi đất – cây bằng bộ công cụ kiểm tra nhanh hoặc phân tích đất – lá định kỳ.
👉 Xem chi tiết: [Phân biệt thiếu Đạm với các rối loạn dinh dưỡng khác]
Bón Đạm đúng cách không chỉ giúp cây phát triển khỏe mạnh mà còn tiết kiệm chi phí, tránh được nhiều rủi ro như phát triển lệch, sâu bệnh gia tăng hay ô nhiễm môi trường. Đạm rất dễ thất thoát qua bốc hơi, rửa trôi và chuyển hóa vi sinh – vì thế, kỹ thuật bón đúng càng quan trọng hơn so với các loại phân khác.
🟡 Áp dụng nguyên tắc “4 đúng” khi bón Đạm
Đúng loại: chọn Urê, SA, hay Nitrat phù hợp với điều kiện đất – mùa vụ.
Đúng liều: căn cứ theo giai đoạn sinh trưởng, loại cây và kết quả phân tích đất.
Đúng thời điểm: chia nhỏ làm nhiều lần bón, tránh bón ồ ạt.
Đúng cách: vùi vào đất, tưới kết hợp, hoặc pha loãng để phun lá nếu cần.
👉 Xem chi tiết: [Nguyên tắc 4 đúng – nền tảng cho hiệu quả phân bón]
🟡 Chia lần bón Đạm theo giai đoạn phát triển
Giai đoạn cây con – sau trồng: Ưu tiên bón thúc nhẹ để cây bật chồi, ra rễ mạnh.
Giai đoạn phát triển thân – lá: Bón đậm hơn để tạo khối xanh – tiền đề cho quang hợp.
Trước ra hoa – kết trái: Giảm Đạm, tăng Lân – Kali để cây chuyển sang sinh sản.
Giai đoạn nuôi trái: Chỉ bổ sung nhẹ nếu cây có dấu hiệu vàng lá sớm – tránh làm rụng hoa, trái non.
👉 Xem chi tiết: [Lịch bón phân Đạm cho từng giai đoạn cây trồng]
🟡 Các biện pháp giúp hạn chế thất thoát Đạm
Vùi phân vào đất ngay sau khi bón, đặc biệt là Urê – tránh mất đạm do bốc hơi NH₃.
Bón sau khi tưới ẩm hoặc khi đất có độ ẩm thích hợp, không nên bón khi đất khô cứng.
Kết hợp với chất giữ ẩm – phân hữu cơ – vi sinh vật cố định Đạm để giữ và chuyển hóa hiệu quả hơn.
👉 Xem chi tiết: [Giải pháp giảm thất thoát Đạm trên đất bazan – đất cát nhẹ]
🟡 Khi nào nên sử dụng Đạm qua lá hoặc dạng lỏng?
Khi rễ bị tổn thương, đất kém hấp thu hoặc cây cần hồi phục nhanh.
Sử dụng Urê nồng độ thấp (0,3–0,5%) hoặc chế phẩm có chứa Đạm hữu cơ – amino acid.
Không nên lạm dụng – chỉ dùng bổ sung, không thay thế bón gốc.
👉 Xem chi tiết: [Bón Đạm qua lá – khi nào là hợp lý?]
Trong bối cảnh canh tác dài hạn, suy thoái đất và biến đổi khí hậu, việc lạm dụng các dạng Đạm vô cơ tan nhanh đang bộc lộ nhiều hạn chế: hiệu quả sử dụng thấp, mất cân đối dinh dưỡng, suy vi sinh vật đất và ô nhiễm môi trường.
Chính vì vậy, Đạm chậm tan và Đạm hữu cơ đang trở thành xu hướng tất yếu trong nông nghiệp bền vững, đặc biệt trong mô hình trồng cây lâu năm, rau màu an toàn và nông nghiệp hữu cơ.
🟡 Đạm chậm tan (Slow-release N)
Là dạng Đạm được bọc phủ (resin-coated, sulfur-coated…) hoặc kết cấu hóa học bền hơn, giúp phân giải từ từ trong đất.
Giải phóng Đạm chậm theo nhu cầu cây trồng – kéo dài hiệu lực 30–60 ngày.
Ưu điểm:
Giảm thất thoát Đạm qua rửa trôi, bốc hơi – nhất là trên đất cát, đất dốc.
Giảm số lần bón, tiết kiệm công lao động.
Cây hấp thu ổn định, sinh trưởng đồng đều hơn.
Ứng dụng: phù hợp trong giai đoạn cây con, trước mùa mưa, hoặc khi kết hợp với tưới nhỏ giọt.
👉 Xem chi tiết: [So sánh hiệu quả giữa Đạm chậm tan và Urê thông thường]
🟡 Đạm hữu cơ – từ phân chuồng, phân vi sinh, dịch cá, amino acid…
Nguồn Đạm đến từ protein phân giải (cá, đậu nành, phân trùn quế…) hoặc vi sinh cố định đạm.
Dạng Đạm này thường đi kèm Carbon hữu cơ, axit amin, enzyme và vi sinh vật có lợi.
Ưu điểm:
Cải tạo đất, nuôi dưỡng hệ vi sinh – phục hồi khả năng sống của đất.
Đạm dễ hấp thu, ít gây sốc sinh lý, không làm “cháy rễ”.
Kéo dài hiệu lực, thân thiện với môi trường.
Ứng dụng: cực kỳ phù hợp với vườn cây lâu năm, mô hình nông nghiệp hữu cơ – GAP, hoặc phục hồi sau thu hoạch – ra hoa.
👉 Xem chi tiết: [Đạm hữu cơ – Giải pháp cân bằng sinh học cho cây trồng]
🟡 Tích hợp công nghệ sinh học: vi sinh vật cố định và phân giải Đạm
Các chủng vi sinh như Azotobacter, Rhizobium, Bacillus spp. có khả năng cố định Đạm khí quyển hoặc tăng phân giải Đạm hữu cơ trong đất.
Bổ sung vào phân bón hoặc đất giúp cây tận dụng tốt hơn nguồn N tự nhiên, giảm lượng phân hóa học phải sử dụng.
👉 Xem chi tiết: [Ứng dụng vi sinh vật trong quản lý dinh dưỡng N hiệu quả]
Đạm là “con dao hai lưỡi” trong canh tác. Nó có thể tăng năng suất nhanh chóng nếu dùng đúng, nhưng cũng có thể làm thoái hóa đất, tăng sâu bệnh và giảm chất lượng nông sản nếu sử dụng sai cách. Dưới đây là những sai lầm điển hình mà nhiều nhà vườn mắc phải:
🟡 1. Bón quá nhiều Đạm vì thấy cây “xanh tốt”
Bón quá liều khiến cây vươn cao bất thường, lá to, mềm, dễ đổ ngã.
Tạo điều kiện cho sâu bệnh phát triển, nhất là rệp, nấm, vi khuẩn thân mềm.
Cây chậm ra hoa, khó đậu trái – kéo dài thời gian sinh trưởng, ảnh hưởng năng suất.
👉 Gợi ý: Theo dõi tổng lượng N/ha/vụ; không vượt ngưỡng khuyến cáo theo từng loại cây.
🟡 2. Không chia lần bón – dồn một lần
Đạm tan nhanh nên dễ bị rửa trôi, bốc hơi, nếu bón dồn một lần thì cây chỉ hấp thu được một phần nhỏ.
Đặc biệt sai lầm nếu bón sát thời điểm mưa lớn, hoặc khi đất khô, nứt nẻ.
👉 Gợi ý: Luôn chia ít nhất 2–3 lần bón/vụ theo giai đoạn phát triển của cây.
🟡 3. Bón Đạm mà bỏ quên Lân, Kali, trung vi lượng
Đạm giúp cây lớn nhanh, nhưng thiếu các yếu tố khác → cây phát triển mất cân đối, yếu sức, trái kém chất lượng.
Thiếu Kali → dễ rụng trái, vàng lá sớm. Thiếu Canxi → rễ yếu, bệnh thối nhũn.
👉 Gợi ý: Luôn phối hợp N – P – K và trung vi lượng theo tỷ lệ phù hợp từng giai đoạn.
🟡 4. Bón Đạm trên mặt đất khô, không tưới hoặc vùi
Đặc biệt với Urê, khi bón trên đất khô – pH cao – nắng gắt sẽ bốc hơi mạnh dưới dạng NH₃, gây mất hơn 30% lượng Đạm.
Ngoài ra, phân bón bám trên lá – thân có thể gây cháy mô thực vật.
👉 Gợi ý: Nên bón sau khi tưới nhẹ hoặc có mưa ẩm, và vùi nhẹ vào lớp đất mặt.
🟡 5. Bón Đạm vào giai đoạn ra hoa – nuôi trái
Đây là giai đoạn cây cần giảm Đạm, tăng Kali để chuyển hóa dinh dưỡng nuôi quả.
Bón Đạm lúc này dễ làm rụng hoa, rụng trái non, trái to chậm, khó chín đều.
👉 Gợi ý: Giảm hoặc ngưng Đạm trong giai đoạn ra hoa, thay bằng Lân – Kali và vi lượng.
🟡 6. Không quan sát biểu hiện cây – bón theo “cảm tính”
Nhiều nhà vườn thấy cây vàng là bón Đạm, nhưng có thể là do thiếu Magie, Kẽm hoặc do bệnh.
Chẩn đoán sai → bón sai → bệnh nặng thêm, cây càng suy kiệt.
👉 Gợi ý: Học cách phân biệt triệu chứng thiếu Đạm với các rối loạn khác, hoặc phân tích đất – lá định kỳ.
🟡 7. Lạm dụng Đạm vô cơ – bỏ quên hữu cơ
Đạm vô cơ làm tăng hiệu quả nhanh nhưng về lâu dài sẽ làm suy đất, giảm vi sinh vật có lợi.
Hệ quả là cây dễ mẫn cảm, đất chai cứng, tơi xốp giảm mạnh.
👉 Gợi ý: Kết hợp Đạm hữu cơ – vi sinh – chất cải tạo đất để duy trì nền đất khỏe mạnh.