Cây không hấp thu dinh dưỡng một cách đều đặn suốt thời gian sinh trưởng. Bên trong cây luôn có những nhịp tăng giảm, lúc ưu tiên phát triển rễ, lúc dồn sức cho đọt non và tán lá. Chu kỳ rễ và đọt chính là nền tảng chi phối việc cây hút bao nhiêu dinh dưỡng và sử dụng dinh dưỡng đó theo hướng nào.
Khi rễ hoạt động mạnh, lông hút phát triển, cây hút nước và ion khoáng rất tốt dù phần đọt nhìn bên ngoài không thay đổi nhiều. Ngược lại, khi đọt bật mạnh, cây tiêu thụ dinh dưỡng với tốc độ cao để nuôi mô non, nhưng lúc đó rễ thường chậm lại, ít hình thành rễ tơ mới. Nếu bón phân không ăn khớp với hai trạng thái này, dinh dưỡng dễ bị thất thoát, gây áp lực muối lên vùng rễ, làm cây stress và cuối cùng là giảm năng suất.
Mục tiêu của bài viết là giúp người trồng hiểu được chu kỳ rễ và đọt, biết nhận diện từng giai đoạn trên cây ngoài thực tế, từ đó bón phân đúng thời điểm. Khi nhịp bón phân trùng với nhịp sinh lý của cây, hiệu quả hấp thu tăng lên rõ rệt, chi phí phân bón giảm, đồng thời sức khỏe bộ rễ cũng được bảo vệ tốt hơn.
📌 Gợi ý đọc thêm: Sự khác biệt giữa rễ hút và rễ cọc, rễ thứ cấp
1. Chu kỳ rễ và đọt là gì?
Trong sinh lý cây trồng, rễ và đọt hiếm khi cùng phát triển hết sức trong cùng một thời điểm. Thông thường, cây trải qua hai giai đoạn nối tiếp nhau.
Giai đoạn thứ nhất, rễ phát triển mạnh. Cây ưu tiên dùng dinh dưỡng và năng lượng để tạo rễ tơ, kéo dài rễ non, mở rộng vùng khai thác nước và khoáng. Lúc này đọt mới thường phát triển chậm, chiều dài cành và số lá mới tăng không nhiều.
Giai đoạn thứ hai, đọt bật mạnh. Khi bộ rễ đã được củng cố, cây chuyển dần sang ưu tiên nuôi thân lá. Đọt non xuất hiện, cành vươn dài, lá dày và mở rộng diện tích quang hợp. Trong giai đoạn này, hoạt động phân chia tế bào ở rễ giảm, số lượng rễ tơ mới hình thành ít hơn so với giai đoạn trước.
Đây là cơ chế tự nhiên giúp cây phân bổ năng lượng hợp lý. Nếu vừa phải nuôi rễ vừa phải kéo đọt hết sức trong cùng một lúc, cây sẽ nhanh kiệt sức. Chu kỳ rễ và đọt được điều hòa bởi nhiều yếu tố, trong đó quan trọng nhất là sự cân bằng hormone giữa Auxin và Cytokinin, tình trạng dinh dưỡng, nhiệt độ, ẩm độ và ánh sáng. Hiểu được quy luật này là bước đầu để không bón phân ngược với nhu cầu thật sự của cây.
📌 Gợi ý đọc thêm: Vì sao rễ chỉ hấp thu dinh dưỡng theo dạng ion
2. Dấu hiệu nhận biết cây đang ở chu kỳ rễ
Ở chu kỳ rễ, những thay đổi diễn ra chủ yếu dưới mặt đất, nhưng người trồng vẫn có thể nhận diện thông qua một số biểu hiện đặc trưng nếu chịu khó quan sát.
Trước hết, nếu có điều kiện kiểm tra rễ, sẽ thấy rễ tơ mới xuất hiện với màu trắng hoặc vàng sáng, phân bố dày quanh vùng tán. Các chóp rễ khỏe, không bị đen, không bị thối, chiều dài rễ non tăng rõ rệt trong thời gian ngắn.
Trên phần tán, lá vẫn giữ được độ xanh và độ đứng, nhưng cây ít kéo đọt. Số đọt non mới xuất hiện không nhiều, chiều dài cành mới tăng chậm. Nhìn tổng thể, tán cây có vẻ ổn định chứ không có hiện tượng vọt đọt. Đây là dấu hiệu cho thấy cây đang dành ưu tiên cho bộ rễ.
Về nước, cây có thể tiêu thụ chậm hơn so với giai đoạn bung đọt mạnh. Tuy nhiên, do rễ mới lan rộng, đất thường khô nhanh ở vùng tán vì lượng rễ hoạt động nhiều hơn. Nếu quan sát kỹ, người trồng sẽ thấy đất vùng rễ se mặt đều, không đọng nước lâu sau tưới, chứng tỏ hệ rễ đang làm việc tốt.
Đây chính là giai đoạn mà cây hấp thu dinh dưỡng qua rễ hiệu quả nhất. Mọi lượng phân bón hợp lý đưa vào lúc này có khả năng được rễ tận dụng tối đa để tích lũy cho các giai đoạn sinh trưởng tiếp theo.
📌 Gợi ý đọc thêm: Cơ chế hấp thu đạm, lân, kali qua rễ
3. Dấu hiệu nhận biết cây đang ở chu kỳ đọt
Khi chuyển sang chu kỳ đọt, cây bắt đầu dồn nguồn lực lên phần phía trên. Người trồng thường dễ nhận ra giai đoạn này hơn vì các biểu hiện trên tán rất rõ ràng.
Đọt non xuất hiện liên tục, màu xanh non, mô mềm và rất nhạy cảm với nắng gắt, gió mạnh, thiếu nước hoặc thiếu vi lượng. Tốc độ tăng trưởng của thân và lá trong giai đoạn này cao hơn hẳn so với thời kỳ chu kỳ rễ. Tán cây có cảm giác “nở ra”, số lá mới tăng nhanh, độ che phủ tăng lên rõ rệt.
Ngược lại, nếu kiểm tra rễ sẽ thấy lượng rễ tơ mới hình thành không còn dày như trước. Rễ vẫn hoạt động, nhưng tốc độ sinh rễ mới chậm lại. Phần rễ chủ yếu đảm nhiệm việc cung cấp nước và dinh dưỡng để nuôi đọt, hơn là mở rộng phạm vi khai thác.
Trong giai đoạn bung đọt mạnh, cây tiêu thụ dinh dưỡng với tốc độ cao. Nhu cầu về đạm, kali và vi lượng tăng lên, nhưng khả năng hút dinh dưỡng qua rễ lại thấp hơn so với giai đoạn chu kỳ rễ. Đồng thời, do mô non nhạy cảm, cây dễ bị stress nhiệt, thiếu nước hoặc mất cân bằng dinh dưỡng hơn nếu bón phân hoặc tưới nước không phù hợp.
📌 Gợi ý đọc thêm: Vai trò của Canxi và Bo trong phân chia tế bào rễ
4. Bón phân theo từng giai đoạn của chu kỳ rễ và đọt
A. Giai đoạn rễ phát triển mạnh
Mục tiêu ở giai đoạn này là kích hoạt rễ mới, tăng khả năng hấp thu và tái tạo lại bộ rễ sau các đợt stress hoặc sau mùa vụ trước. Đây là thời điểm nên ưu tiên nhóm dinh dưỡng củng cố nền tảng, thay vì dồn quá nhiều đạm để kéo đọt.
Những nhóm dinh dưỡng nên bổ sung gồm:
- Lân dễ tiêu, giúp tăng cường phân chia tế bào ở rễ và hỗ trợ hình thành rễ tơ.
- Canxi và bo, đặc biệt ở dạng dễ hấp thu, để củng cố vách tế bào rễ, giúp rễ non khỏe, dai và khó bị thối.
- Amino có nguồn gốc tự nhiên, cung cấp vật liệu cho quá trình tái tạo mô, giúp rễ hồi phục nhanh sau mưa, sau phun thuốc hoặc sau khi cây bị suy.
- Humic và fulvic giúp cải thiện đất, tăng khả năng trao đổi ion, giữ và nhả dinh dưỡng quanh vùng rễ, đồng thời kích hoạt hệ vi sinh có lợi.
Ngược lại, giai đoạn này không nên bón đạm ở mức quá cao. Nếu đạm tăng đột ngột, cây có xu hướng chuyển sớm sang kéo đọt, làm chu kỳ rễ bị rút ngắn, bộ rễ chưa kịp hoàn thiện đã phải gánh nhiệm vụ nuôi tán. Điều đó khiến cây dễ suy khi gặp thời tiết bất lợi.
Cũng không nên sử dụng các dạng phân nóng hoặc phân khó tan với liều cao. Những dạng này dễ tạo áp lực muối, gây cháy rễ non, phá vỡ cấu trúc đất quanh vùng rễ tơ, làm mất đi lợi thế của giai đoạn hấp thu mạnh.
📌 Gợi ý đọc thêm: Nguyên tắc phục hồi rễ sau mưa lớn
B. Giai đoạn bung đọt mạnh
Trong chu kỳ đọt, mục tiêu chính là nuôi đọt, ổn định hệ hormone và tránh các cú sốc sinh trưởng. Cây cần được cung cấp đủ dinh dưỡng để phát triển tán, nhưng đồng thời phải giữ cho rễ không bị tổn thương.
Ở giai đoạn này, nên ưu tiên:
- Đạm ở dạng nitrate, giúp kéo đọt một cách tự nhiên, ít gây tích lũy amoni quanh vùng rễ, hạn chế nguy cơ cháy rễ hoặc rối loạn pH cục bộ.
- Kali với mức hợp lý để điều hòa khí khổng, tăng khả năng giữ nước, tăng sức chịu nắng và cải thiện chất lượng mô lá non.
- Vi lượng ở dạng chelate như kẽm, mangan, magiê, giúp tối ưu hoạt động quang hợp, hình thành diệp lục và enzyme, hỗ trợ đọt non phát triển đều và lá dày hơn.
Trong giai đoạn này, không nên tăng mạnh lượng lân, vì rễ đang không ở trạng thái hấp thu lân tốt nhất. Lân bón vào dễ bị cố định trong đất, hiệu quả thấp. Đồng thời, tránh tăng lượng phân tổng thể một cách đột ngột, vì mô non trên đọt sẽ rất dễ bị cháy mép lá, biến dạng lá hoặc rụng đọt non khi gặp áp lực muối quá cao.
📌 Gợi ý đọc thêm: Dinh dưỡng dạng chelate có giúp rễ hấp thu hiệu quả hơn không
5. Cách phối hợp phân bón giữa hai chu kỳ
Nguyên tắc chung là bón phân đúng nhịp, nghĩa là bón mạnh hơn ở chu kỳ rễ và nhẹ hơn ở chu kỳ đọt, đồng thời điều chỉnh thành phần cho phù hợp với từng giai đoạn.
Ở chu kỳ rễ, có thể bón phân với liều cao hơn nhưng chia đều thành nhiều lần, chú trọng lân, canxi, bo, humic và amino. Khi cây chuyển sang chu kỳ đọt, giảm lượng tổng thể, tăng tỷ lệ đạm nitrate và kali, bổ sung thêm vi lượng dạng chelate, đồng thời hạn chế lân và các dạng phân khó tan.
Việc chia nhỏ lượng phân giúp tránh những cú sốc muối, giảm rửa trôi và bốc hơi, đặc biệt trong các mô hình nhà màng hoặc vùng mưa nhiều. Công thức phân cũng cần được điều chỉnh theo tình trạng thực tế: loại đất, lịch sử bón phân, thời tiết, sức khỏe rễ và mục tiêu của giai đoạn canh tác.
Trong thực tế, mỗi loại cây có đặc điểm chu kỳ rễ và đọt khác nhau. Ví dụ, sầu riêng có những đợt rễ và đọt khá rõ ràng, thường gắn với mùa mưa và lịch xử lý ra hoa. Dưa lưới và cà chua trong nhà màng lại có chu kỳ ngắn hơn, chuyển pha nhanh hơn. Hồ tiêu là cây đa niên, chu kỳ rễ và đọt đan xen theo mùa và theo trạng thái mang trái.
Việc quan sát kỹ từng loại cây cụ thể, kết hợp với nguyên tắc chung về chu kỳ rễ và đọt, sẽ giúp người trồng xây dựng lịch phân phù hợp cho từng vườn.
6. Sai lầm phổ biến khi bón phân không theo chu kỳ
Một sai lầm rất thường gặp là bón đậm đạm đúng lúc cây đang ở chu kỳ rễ. Khi đó, cây đang dồn sức để hoàn thiện bộ rễ, nhưng lượng đạm cao đột ngột lại kích cây chuyển sớm sang kéo đọt. Rễ đang trong quá trình tái tạo bị “khựng lại”, chưa kịp khỏe đã phải gánh thêm nhiệm vụ nuôi tán, dẫn đến bộ rễ yếu về lâu dài.
Ngược lại, nhiều người lại dồn một lượng phân lớn vào đúng lúc cây đang bung đọt mạnh. Rễ lúc này không đủ sức hút kịp lượng dinh dưỡng đưa vào. Phần phân dư thừa làm tăng EC vùng rễ, gây sốc muối, cháy rễ tơ và phá vỡ cấu trúc vi sinh. Kết quả là đọt non dễ cháy mép, lá biến dạng, cây suy sau một đợt phát triển tạm thời.
Một sai lầm khác là bón phân mà không kiểm tra ẩm độ. Khi đất còn ướt sâu, rễ đang trong trạng thái khựng lại do thiếu oxy, nếu vẫn tiếp tục bón phân, nhất là phân đậm, sẽ làm áp lực muối tăng lên trong khi rễ không thể hút nước và dinh dưỡng. Đây là tiền đề của hiện tượng thối rễ, đặc biệt ở những vườn có sẵn Phytophthora hoặc Fusarium trong đất.
Bón lân sai thời điểm cũng là vấn đề đáng kể. Nhiều người có thói quen bón lân rải đều trong suốt vụ mà không chú ý rằng rễ chỉ hấp thu lân mạnh ở một số giai đoạn nhất định. Lân bón không đúng lúc không những không được rễ sử dụng hết mà còn góp phần làm đất chai, tăng nguy cơ cố định lân và mất cân bằng dinh dưỡng.
📌 Gợi ý đọc thêm: Thối rễ do Phytophthora và Fusarium, cơ chế và cách phòng ngừa
Kết bài
Bón phân theo chu kỳ rễ và đọt không phải là một kỹ thuật phức tạp, mà là cách bám sát nhịp sinh lý tự nhiên của cây để đưa dinh dưỡng vào đúng lúc cây cần và có khả năng hấp thu cao nhất. Khi hiểu cây đang ở chu kỳ rễ hay chu kỳ đọt, người trồng sẽ chủ động điều chỉnh loại phân, liều lượng và thời điểm bón, thay vì bón theo thói quen hoặc lịch cố định.
Lợi ích của cách tiếp cận này rất rõ ràng. Hiệu quả sử dụng phân bón được nâng lên, chi phí giảm, áp lực muối lên vùng rễ nhẹ hơn, bộ rễ khỏe và bền hơn, nguy cơ bệnh thối rễ cũng giảm. Về lâu dài, cây sinh trưởng ổn định hơn, năng suất và chất lượng nông sản ít biến động trước những thay đổi của thời tiết.
Từ nền tảng này, người trồng có thể phát triển thêm các nội dung chuyên sâu như chu kỳ rễ và đọt ở sầu riêng, cách nhận biết cây đang tụ mầm nhưng không chịu bung đọt, hoặc cơ chế hormone trong sự chuyển giao giữa pha rễ và pha đọt, để hoàn thiện dần chiến lược dinh dưỡng cho từng loại cây trồng cụ thể.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
