Hệ rễ là nền móng của toàn bộ cây trồng. Rễ khỏe thì cây mới hút được nước, dinh dưỡng, bám chắc vào đất và nuôi hoa, nuôi trái một cách ổn định. Ngược lại, khi rễ yếu, những vấn đề như vàng lá, rụng trái non, cháy lá, suy cây sau thu hoạch… hầu như không cách nào xử lý dứt điểm nếu chỉ chăm chăm phun trên lá.
Điều quan trọng là rễ không phát triển chỉ vì một chai thuốc kích rễ. Sự sinh trưởng của rễ là kết quả của nhiều yếu tố cùng lúc: cấu trúc đất, độ ẩm, dinh dưỡng, hệ vi sinh vật vùng rễ, trạng thái hormone bên trong cây và khả năng chống đỡ trước stress môi trường. Bài viết này đi lần lượt từng yếu tố, sau đó ghép lại thành một bức tranh hoàn chỉnh về “hệ sinh thái rễ” mà người làm nông cần xây dựng.
Đất phải tơi xốp và có oxy
Rễ chỉ có thể sinh trưởng trong vùng đất thông thoáng. Khi các khe hở trong đất bị bịt kín bởi nước, đất sét hoặc muối tích tụ, oxy không còn lưu thông được, rễ tơ sẽ ngừng phát triển và dần bị thối. Trên thực tế, rất nhiều vườn nhìn bên trên thì cây xanh nhưng bên dưới rễ đã bị ngạt, phát triển nông, không dám “ăn sâu” xuống tầng dưới.
Muốn rễ đi xa và đi sâu, đất không chỉ cần dinh dưỡng mà phải có cấu trúc tốt, nhiều khe hở khí, đủ mùn để giữ ẩm nhưng không đọng nước. Ở những vùng đất canh tác lâu năm, đất thường bị nén chặt do máy móc, tưới tràn và bón phân hóa học liên tục, dẫn đến hiện tượng “chết đất”, rễ khó xuyên qua được.
Cần làm gì
Bổ sung phân hữu cơ hoai mục, Humic và các nguồn mùn tự nhiên để cải thiện cấu trúc đất, tăng khả năng trao đổi ion và phục hồi hoạt động của vi sinh vật.
Với các loại cây nhạy cảm với úng như sầu riêng, dưa lưới, cà chua, nên thiết kế mô cao, luống cao, có rãnh thoát nước rõ ràng để nước mưa không đọng lâu quanh vùng rễ.
Hạn chế xới đất sâu hoặc cuốc sát gốc vào thời điểm mưa nhiều. Rễ tơ thường tập trung ở lớp đất trên, nếu làm đất mạnh tay rất dễ làm đứt rễ non, khiến cây chậm phục hồi, nhất là sau đợt stress.
📌 Gợi ý đọc thêm: [Humic acid hoạt động như thế nào trong đất?]
Giữ ẩm ổn định, tránh lúc quá khô rồi lại quá ướt
Rễ tơ phát triển mạnh nhất trong điều kiện ẩm độ tương đối ổn định. Khi đất quá khô, rễ co lại, đầu rễ bị “cháy” và mất chức năng hút nước. Khi đất ẩm kéo dài, đặc biệt là ngập nước, oxy bị đẩy ra khỏi các khe đất, rễ bị ngạt và thối dần. Hai tình huống này thường luân phiên xảy ra trong thực tế: nắng gắt vài ngày rồi lại gặp mưa lớn, hoặc tưới thất thường khi nhớ thì tưới nhiều, khi quên thì để khô.
Sự dao động độ ẩm quá mạnh làm rễ luôn ở trạng thái phòng thủ, không dám vươn ra vùng đất mới. Kết quả là bộ rễ nhỏ, tập trung sát mặt và dễ bị tổn thương khi thời tiết thay đổi. Muốn rễ khỏe, điều đầu tiên là làm cho cây “an tâm” rằng vùng rễ của nó không bị sốc nước.
Cần làm gì
Với cây trồng trong nhà màng hoặc trên giá thể, ưu tiên hệ thống tưới nhỏ giọt hoặc tưới nhẹ nhiều lần trong ngày. Lượng nước mỗi lần ít nhưng đều đặn giúp vùng rễ luôn ẩm vừa phải, không bị lúc khô lúc ướt.
Khi gặp mưa lớn, cần ưu tiên thoát nước thật nhanh bằng rãnh, mương, ống dẫn. Không để nước đọng trên mặt luống quá lâu, nhất là với các loại cây mẫn cảm như dưa lưới, cà chua, hồ tiêu, sầu riêng.
Phủ gốc bằng rơm rạ, vỏ cà phê, vỏ trấu hoặc các vật liệu che phủ phù hợp để giữ ẩm, giảm bốc hơi nước và ổn định nhiệt độ đất. Lớp phủ này cũng tạo môi trường tốt cho vi sinh vật vùng rễ phát triển.
📌 Gợi ý đọc thêm: [Cách giảm stress cho cây sau mưa lớn]
Bổ sung dinh dưỡng đúng thời điểm và đúng dạng
Rễ không phải chỉ là “ống hút” thụ động. Đầu rễ là nơi diễn ra hoạt động phân chia tế bào rất mạnh, liên tục sinh ra rễ tơ mới để mở rộng vùng hút nước và dinh dưỡng. Quá trình này cần nguồn dinh dưỡng cân đối, đặc biệt là lân dễ tiêu, canxi, bo và các acid amin hỗ trợ tái tạo mô.
Nếu chỉ đẩy mạnh đạm, nhất là đạm urê, cây có thể xanh lá nhanh nhưng rễ lại bị áp lực thẩm thấu và cháy rễ non. Đất nhiều muối, pH không phù hợp cũng làm rễ khó hấp thu dưỡng chất, dù bề ngoài có bón rất nhiều phân.
Cần làm gì
Sử dụng các sản phẩm chứa Amino acid chất lượng để hỗ trợ quá trình tái tạo mô rễ, tăng khả năng phục hồi sau các đợt stress như nắng nóng, ngập nước, phun thuốc đậm đặc hoặc sau thu hoạch.
Bổ sung lân dễ tiêu cùng canxi và bo trong giai đoạn cây cần phát triển bộ rễ mới, ví dụ sau khi trồng, sau cắt tỉa mạnh hoặc sau giai đoạn mang trái nặng. Các dưỡng chất này giúp tăng cường phân chia tế bào ở chóp rễ, hình thành nhiều rễ tơ.
Tránh lạm dụng đạm urê với liều cao. Nếu cần dùng, nên kết hợp với hữu cơ, Humic, hoặc chia nhỏ lượng bón để giảm nguy cơ bỏng rễ và thối rễ non.
📌 Gợi ý đọc thêm: [Amino acid hỗ trợ phục hồi rễ như thế nào?]
Kích hoạt hệ vi sinh vật có lợi vùng rễ
Vùng rễ không chỉ có rễ của cây mà còn là cả một “cộng đồng sống” gồm vi khuẩn, nấm, tảo và các sinh vật nhỏ khác. Trong đó, những nhóm vi sinh vật có lợi như Trichoderma, Bacillus, nấm rễ mycorrhiza giữ vai trò rất quan trọng. Chúng cạnh tranh chỗ ở với nấm bệnh, tiết ra chất kháng sinh tự nhiên, đồng thời giúp cây tan giải lân khó tiêu và tăng khả năng hấp thu dinh dưỡng.
Một bộ rễ khỏe trong nông nghiệp hiện đại luôn đi kèm với một hệ vi sinh cân bằng. Nếu dùng quá nhiều thuốc hóa học phổ rộng, môi trường đất nghèo mùn, thiếu hữu cơ, các nhóm vi sinh có lợi bị suy giảm mạnh. Khi đó rễ giống như bị “mất hàng xóm tốt”, dễ bị nấm bệnh tấn công.
Cần làm gì
Bổ sung chế phẩm vi sinh định kỳ, ưu tiên những thời điểm đầu mùa mưa, sau khi cải tạo đất hoặc sau các đợt phun thuốc có nguy cơ diệt nhiều vi sinh. Vi sinh cần thời gian để định cư và nhân mật số, vì vậy nên sử dụng sớm, không chờ đến khi cây đã bệnh.
Hạn chế sử dụng thuốc bảo vệ thực vật phổ rộng, liều cao, lặp lại nhiều lần. Khi buộc phải dùng, có thể bố trí các đợt “phục hồi vi sinh” bằng cách bổ sung chế phẩm vi sinh và hữu cơ sau đó.
Duy trì hàm lượng mùn và Humic trong đất, vì đây là nguồn thức ăn và nơi cư trú cho vi sinh có lợi. Đất càng giàu mùn, hệ vi sinh càng phong phú và rễ càng được bảo vệ tốt hơn.
📌 Gợi ý đọc thêm: [Trichoderma, vi sinh vật bảo vệ rễ quan trọng]
Kiểm soát stress sinh lý và môi trường
Rễ là bộ phận rất nhạy cảm với stress. Khi cây bị sốc nước, sốc nhiệt, sốc phân, sốc thuốc, phản ứng tự vệ đầu tiên thường là ngừng sinh trưởng rễ để giảm tiêu hao năng lượng. Nếu tình trạng này lặp đi lặp lại, bộ rễ bị teo, đầu rễ bị tổn thương, cây suy dần dù vẫn còn lá xanh.
Stress không chỉ đến từ thời tiết cực đoan mà còn đến từ cách chăm sóc: phun thuốc nóng giữa trưa, pha phân quá đậm, thay đổi lịch tưới đột ngột. Nhiều vườn cây sau một lần “sốc nặng” mất hàng tuần hoặc hàng tháng mới bật rễ lại được.
Cần làm gì
Tránh phun thuốc có nguy cơ gây cháy lá vào thời điểm nắng gắt hoặc khi lá đang mất nước. Nên chọn khung giờ mát, điều chỉnh liều phù hợp và ưu tiên phối trộn những sản phẩm an toàn cho rễ.
Sau những đợt mưa lớn, ngập úng, hoặc sau khi phun thuốc có nồng độ cao, nên bổ sung Amino và một phần vi lượng để hỗ trợ cây giải độc và phục hồi. Khi thân lá phục hồi tốt, rễ sẽ nhanh chóng bật lại.
Với cây non hoặc cây mới trồng, nên sử dụng lưới che nắng tạm thời trong những ngày nắng gắt. Mục tiêu là giảm bớt sốc nhiệt cho bộ lá, từ đó giảm áp lực lên rễ.
📌 Gợi ý đọc thêm: [Vai trò ABA trong phản ứng stress của cây]
Điều hòa hormone tự nhiên trong cây
Sự phát triển của rễ chịu ảnh hưởng trực tiếp từ trạng thái hormone bên trong cây. Trong đó, auxin và cytokinin là hai nhóm quan trọng, luôn tồn tại trong mối tương quan cân bằng. Khi auxin chiếm ưu thế, cây có xu hướng phát triển rễ mạnh. Khi cytokinin vượt trội, cây chủ yếu thiên về phát triển chồi, lá, thân.
Nếu người làm vườn chỉ tập trung bón đạm, kích đọt, phun nhiều sản phẩm thúc chồi, cây rất dễ rơi vào trạng thái “nhiều lá ít rễ”. Nhìn bề ngoài cây có vẻ sung, lá đọt xanh mướt nhưng rễ bên dưới lại không tương xứng, khiến cây dễ suy khi gặp thời tiết bất lợi.
Cần làm gì
Sử dụng các sản phẩm nguồn gốc tự nhiên như Humic, tảo biển, chiết xuất thực vật để hỗ trợ cây tự tổng hợp auxin nội sinh. Cách này giúp kích rễ theo hướng sinh lý tự nhiên, cân bằng và bền vững hơn so với việc chỉ dùng các hoạt chất kích rễ mạnh.
Điều chỉnh chế độ phân bón sao cho không đẩy cây vào trạng thái “kéo đọt quá mức”. Khi cây đang cần hoàn thiện bộ rễ, nên ưu tiên lân, canxi, bo, hữu cơ, vi sinh kết hợp với Amino thay cho việc dồn nhiều đạm.
📌 Gợi ý đọc thêm: [Auxin và Cytokinin quyết định khả năng bật rễ và bật chồi]
Kết luận
Để cây phát triển rễ mạnh không thể chỉ trông chờ vào một loại thuốc kích rễ, dù sản phẩm đó có quảng cáo hấp dẫn đến đâu. Bộ rễ khỏe là kết quả của cả một hệ sinh thái rễ được xây dựng có chủ đích: đất tơi xốp, giàu mùn và có oxy, độ ẩm ổn định, dinh dưỡng phù hợp với từng giai đoạn, hệ vi sinh vật có lợi được duy trì, cây ít bị stress và trạng thái hormone được cân bằng.
Khi những điều kiện nền tảng này được thiết lập và duy trì, rễ sẽ tự nhiên vươn sâu, lan rộng, hình thành nhiều rễ tơ mới mà không cần kích ép quá mức. Cây khỏe từ gốc, khả năng hút nước và dinh dưỡng tốt hơn, sức chống chịu trước thời tiết và sâu bệnh cũng được nâng lên. Từ đó, việc quản lý phân bón và thuốc trở nên chủ động, hiệu quả và bền vững hơn cho cả cây trồng lẫn đất canh tác.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
