Cây trồng, giống như sinh vật bậc cao, cũng sở hữu một hệ thống miễn dịch tự nhiên tinh vi giúp chúng phát hiện và chống lại mầm bệnh. Hệ thống này gồm hai “tuyến phòng vệ” chủ đạo:
Miễn dịch cảm ứng – ISR (Induced Systemic Resistance), được kích hoạt bởi Jasmonic acid (JA) và Ethylene (ET), giúp cây phản ứng nhanh khi bị tấn công bởi nấm hoặc côn trùng.
Miễn dịch thu nhận – SAR (Systemic Acquired Resistance), do Salicylic acid (SA) điều khiển, giúp cây hình thành trạng thái kháng bệnh lâu dài, lan tỏa toàn thân.
Trong nhiều năm, hai cơ chế này được xem là tách biệt – JA/ET phụ trách kháng nấm và côn trùng, còn SA kiểm soát kháng khuẩn và virus. Tuy nhiên, các nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng giữa hai nhánh này tồn tại một “điểm giao thoa điều tiết” quan trọng, được kích hoạt bởi Brassinosteroid (BR) – một hormone steroid tự nhiên của thực vật.
Brassinosteroid không chỉ điều hòa sinh trưởng mà còn đóng vai trò trung tâm trong việc kích hoạt và cân bằng cả hai tuyến miễn dịch ISR và SAR. Nhờ cơ chế phối hợp linh hoạt với JA và SA, BR giúp cây trồng chuyển đổi nhanh giữa phản ứng phòng vệ ngắn hạn và miễn dịch dài hạn, đồng thời duy trì tăng trưởng ổn định – điều mà các hormone đơn lẻ không thể đảm bảo.
Bài viết này sẽ phân tích chi tiết cách Brassinosteroid tương tác với Jasmonic acid và Salicylic acid, tạo nên mạng lưới miễn dịch thống nhất, giúp cây trồng tăng cường sức đề kháng tự nhiên, giảm phụ thuộc vào thuốc hóa học và hướng đến một nền nông nghiệp sinh học bền vững.
Hệ thống miễn dịch tự nhiên của cây trồng – ISR và SAR
Cây trồng không có hệ thống miễn dịch chuyên biệt như động vật, nhưng chúng sở hữu hai cơ chế phòng vệ sinh học mạnh mẽ hoạt động song song – đó là miễn dịch cảm ứng (ISR) và miễn dịch thu nhận (SAR). Hai tuyến này được xem là nền tảng của khả năng kháng bệnh tự nhiên, cho phép cây nhận biết tín hiệu tấn công, kích hoạt phản ứng phòng vệ và hình thành trí nhớ miễn dịch cho những lần sau.
2.1. Miễn dịch cảm ứng (ISR – Induced Systemic Resistance)
Miễn dịch ISR được điều khiển chủ yếu bởi Jasmonic acid (JA) và Ethylene (ET).
Cơ chế này không tiêu diệt trực tiếp mầm bệnh, mà đóng vai trò kích hoạt sớm hệ thống phòng vệ toàn thân – giống như trạng thái “báo động sinh học” trong cơ thể.
Khi rễ hoặc lá bị tấn công bởi nấm, vi khuẩn hoặc côn trùng, JA và ET được tổng hợp, sau đó truyền tín hiệu đến các mô khác để chuẩn bị cho phản ứng phòng vệ.
Các protein phòng vệ đặc trưng của ISR gồm PR3, PR4, PR12, chủ yếu là chitinase, glucanase và defensin, có tác dụng phân giải vách tế bào nấm và tạo môi trường bất lợi cho mầm bệnh phát triển.
Điểm đặc biệt là ISR không gây tổn hao lớn năng lượng, do phản ứng này được kích hoạt chọn lọc và ngắn hạn, tập trung vào những vùng có nguy cơ cao nhất.
2.2. Miễn dịch thu nhận (SAR – Systemic Acquired Resistance)
Ngược lại, miễn dịch SAR do Salicylic acid (SA) điều khiển, thường được kích hoạt sau khi cây bị nhiễm mầm bệnh gây hoại tử (như virus hoặc vi khuẩn).
SAR là tuyến phòng vệ cấp cao hơn, giúp cây hình thành “trạng thái kháng bệnh lâu dài”, lan tỏa đến các mô và cơ quan chưa bị nhiễm.
Cơ chế này gắn liền với sự tăng biểu hiện các gen phòng vệ PR1, PR2, PR5 – mã hóa protein kháng bệnh và enzyme tổng hợp phytoalexin, lignin, phenolic, giúp củng cố thành tế bào và cô lập vùng nhiễm bệnh.
Sau khi SAR được kích hoạt, cây vẫn duy trì mức SA nội sinh cao trong nhiều ngày đến vài tuần, giúp ngăn chặn hiệu quả đợt tấn công tiếp theo.
Tuy nhiên, phản ứng SAR đòi hỏi nhiều năng lượng và có thể làm chậm sinh trưởng, nếu không được điều hòa hợp lý.
2.3. Vai trò cầu nối của Brassinosteroid
Nhiều nghiên cứu đã chứng minh rằng Brassinosteroid (BR) không chỉ kích hoạt độc lập các phản ứng phòng vệ, mà còn điều hòa chéo cả hai nhánh ISR và SAR.
BR có thể kích hoạt gen MYC2 (JA-pathway) và NPR1 (SA-pathway) cùng lúc, tạo nên mối liên kết sinh học giữa hai tuyến miễn dịch.
Khi cây bị nấm, BR ưu tiên khuếch đại tín hiệu JA, giúp tăng tốc phản ứng ISR.
Khi cây bị vi khuẩn hoặc virus, BR lại kích hoạt SA, thúc đẩy phản ứng SAR kéo dài.
Đặc biệt, BR giúp cây chuyển đổi linh hoạt giữa ISR và SAR, tùy theo loại mầm bệnh và cường độ tấn công, đồng thời duy trì hoạt động quang hợp, hấp thu và tăng trưởng bình thường.
Nhờ vậy, Brassinosteroid được ví như “bộ điều phối trung tâm” trong hệ thống miễn dịch thực vật – giúp cây không chỉ phòng vệ hiệu quả, mà còn phục hồi nhanh, phát triển ổn định sau stress sinh học.
📌 Gợi ý đọc thêm: [Cơ chế miễn dịch cảm ứng ISR ở cây trồng]
Tương tác giữa Brassinosteroid và Jasmonic acid (JA) trong miễn dịch cảm ứng – ISR
Trong hệ thống phòng vệ của cây, Jasmonic acid (JA) là hormone cốt lõi kích hoạt miễn dịch cảm ứng ISR, giúp cây đối phó nhanh với các mối đe dọa từ nấm, vi khuẩn hoặc côn trùng.
Tuy nhiên, nếu chỉ dựa vào JA, cây có thể tiêu hao nhiều năng lượng và làm chậm sinh trưởng. Sự xuất hiện của Brassinosteroid (BR) giúp điều hòa phản ứng này một cách thông minh – tăng tốc phản ứng khi cần, nhưng vẫn giữ cho quá trình sinh trưởng diễn ra bình thường.
3.1. BR khuếch đại tín hiệu JA
Ở giai đoạn đầu khi cây bị tấn công, BR khuếch đại quá trình tổng hợp và truyền tín hiệu JA bằng cách tăng biểu hiện các gen quan trọng như LOX2 (lipoxygenase), AOS (allene oxide synthase) và MYC2 – những gen chịu trách nhiệm hình thành Jasmonate hoạt động.
Nhờ đó, phản ứng miễn dịch của cây được kích hoạt nhanh hơn, tạo ra hàng loạt enzyme và protein phòng vệ như defensin, chitinase, β-1,3-glucanase, giúp phân giải vách tế bào nấm, kháng khuẩn và tạo hàng rào sinh học bảo vệ bề mặt lá, thân và rễ.
Đặc biệt, BR còn thúc đẩy sự huy động dinh dưỡng và năng lượng đến vùng bị tấn công, giúp cây tăng khả năng phục hồi mô sau tổn thương, không chỉ chống mà còn tự sửa chữa tế bào.
3.2. Cơ chế tín hiệu giao thoa BR–JA
Mối tương tác giữa BR và JA diễn ra thông qua phức hợp protein BZR1 – MYC2.
BZR1 là yếu tố phiên mã trung tâm trong tín hiệu BR, còn MYC2 là yếu tố chính trong tín hiệu JA.
Khi cả hai hoạt động đồng thời, BZR1 điều chỉnh hoạt động của MYC2, giúp cây duy trì phản ứng phòng vệ ở mức tối ưu, tránh tình trạng phản ứng quá mạnh gây “đốt cháy năng lượng” và làm chậm sinh trưởng.
Nhờ đó, cây vừa tăng cường khả năng kháng bệnh, vừa giữ được tốc độ phát triển ổn định – một đặc điểm nổi bật mà các hormone khác không thể đạt được khi hoạt động riêng rẽ.
3.3. Minh họa thực tế
Các nghiên cứu thực nghiệm đã chứng minh rõ tác dụng phối hợp này:
- Ở cà chua, phun 24-epibrassinolide (một dạng hoạt tính của BR) trước khi nhiễm nấm Botrytis cinerea giúp giảm 50–60% mức độ bệnh, do kích hoạt sớm hệ miễn dịch ISR.
- Ở dưa lưới, xử lý BR giúp tăng đáng kể biểu hiện gen JA liên quan đến phòng vệ, đồng thời giảm thiệt hại mô lá và vết bệnh lan rộng.
- Ở lúa và ngô, BR kết hợp JA giúp giảm tổn thương do sâu đục thân và rầy nâu, thông qua tăng sản sinh protein kháng côn trùng (proteinase inhibitor).
Những kết quả này cho thấy sự hiệp đồng BR–JA không chỉ tăng khả năng kháng bệnh, mà còn duy trì hiệu quả sinh trưởng, mở ra hướng ứng dụng rộng rãi trong quản lý bệnh hại bằng cơ chế tự vệ tự nhiên.
Tương tác giữa Brassinosteroid và Salicylic acid (SA) trong miễn dịch thu nhận – SAR
Nếu Jasmonic acid (JA) đóng vai trò trong tuyến phòng vệ nhanh ISR, thì Salicylic acid (SA) lại điều khiển tuyến phòng vệ thứ hai – miễn dịch thu nhận SAR (Systemic Acquired Resistance), mang tính bền vững và dài hạn.
Khi cây bị nhiễm bệnh hoại tử hoặc vi khuẩn, tín hiệu SA được kích hoạt, lan truyền khắp cơ thể giúp cây “tự ghi nhớ” mầm bệnh để chống đỡ cho những lần sau. Trong cơ chế này, Brassinosteroid (BR) đóng vai trò tăng cường, điều chỉnh và cân bằng phản ứng SA, giúp cây vừa đạt hiệu quả miễn dịch, vừa tránh tình trạng tiêu hao năng lượng quá mức.
4.1. BR kích hoạt nhánh SA khi có tín hiệu xâm nhiễm
Khi cây bị tác nhân gây bệnh xâm nhập (như Pseudomonas syringae hay virus gây hoại tử mô), BR kích thích tăng tổng hợp SA nội sinh thông qua con đường isochorismate synthase (ICS) – con đường chính hình thành SA trong cây.
Đồng thời, BR tăng biểu hiện gen NPR1 (Nonexpressor of PR Genes 1) – yếu tố trung tâm trong đường tín hiệu SAR. NPR1 đóng vai trò “công tắc điều khiển” kích hoạt các gen phòng vệ như PR1, PR2, PR5, mã hóa các protein kháng bệnh (pathogenesis-related proteins).
Nhờ sự phối hợp này, cây được xử lý BR có thể tăng đáng kể khả năng kháng vi khuẩn và virus, đồng thời đẩy nhanh quá trình hình thành trạng thái kháng bệnh toàn thân – giống như được “huấn luyện miễn dịch” trước khi bệnh bùng phát.
4.2. BR điều hòa cường độ phản ứng SA để tránh “quá tải phòng vệ”
Một hạn chế của cơ chế SAR là khi hoạt động quá mạnh, lượng SA cao kéo dài sẽ ức chế sinh trưởng, giảm quang hợp và chậm phát triển mô mới.
Tuy nhiên, khi có mặt của BR, cây giữ được sự cân bằng sinh lý nhờ cơ chế điều tiết kép:
BR giảm nhẹ biểu hiện các gen phòng vệ khi mức SA đã đủ cao, giúp phản ứng miễn dịch dừng lại đúng lúc, tránh “phản ứng quá đà”.
Đồng thời, BR kích hoạt gen liên quan đến phục hồi mô (như EXP và XTH – các gen giãn thành tế bào), giúp cây tái tạo tế bào mới sau khi vùng bệnh bị cô lập.
Nhờ cơ chế “phanh sinh học” này, BR đảm bảo cây không chỉ kháng bệnh hiệu quả mà vẫn duy trì sinh trưởng ổn định, tránh rơi vào trạng thái tiêu hao năng lượng kéo dài do phản ứng SA quá mạnh.
4.3. Ví dụ minh họa
Các thí nghiệm ở nhiều loài cây khác nhau cho thấy sự phối hợp BR – SA mang lại hiệu quả rõ rệt:
Trên cây Arabidopsis, xử lý 24-epibrassinolide giúp tăng sức đề kháng với Pseudomonas syringae thông qua đường tín hiệu NPR1–PR1, với mức tăng biểu hiện PR1 lên gấp 3–4 lần so với đối chứng.
Trên cây lúa, BR giúp giảm triệu chứng cháy lá vi khuẩn, đồng thời duy trì tốc độ quang hợp bình thường nhờ ức chế phản ứng SA quá mức.
Trên cà chua, BR tăng hàm lượng SA nội sinh và biểu hiện PR5, từ đó giảm mạnh tỷ lệ nhiễm bệnh héo vi khuẩn (Ralstonia solanacearum).
Những kết quả này khẳng định rằng Brassinosteroid không chỉ kích hoạt tuyến miễn dịch SAR, mà còn đóng vai trò điều phối, giúp cây trồng đạt trạng thái “kháng bệnh có kiểm soát” – mạnh mẽ nhưng tiết kiệm năng lượng, phù hợp với định hướng nông nghiệp sinh học bền vững.
Quan hệ chéo BR – JA – SA: Cân bằng giữa sinh trưởng và phòng vệ
Trong cơ thể thực vật, các hormone không hoạt động tách biệt mà liên tục giao thoa và điều tiết lẫn nhau để đảm bảo cây có thể vừa phát triển, vừa phòng vệ một cách hiệu quả.
Ba hormone Brassinosteroid (BR), Jasmonic acid (JA) và Salicylic acid (SA) chính là trung tâm của mạng tín hiệu miễn dịch này – tạo nên mối quan hệ chéo (cross-talk) phức tạp nhưng vô cùng tinh tế, giúp cây đạt được trạng thái cân bằng tối ưu giữa sinh trưởng và kháng bệnh.
5.1. Mối liên hệ ba chiều giữa BR – JA – SA
Trong các phản ứng miễn dịch, JA và SA thường có mối quan hệ đối kháng:
- JA chủ yếu kiểm soát phản ứng kháng nấm và côn trùng.
- SA lại điều khiển phản ứng kháng vi khuẩn và virus.
Khi hai tuyến này hoạt động đồng thời, nếu không được điều hòa, cây có thể “lẫn tín hiệu” – phản ứng quá mạnh ở một nhánh sẽ ức chế nhánh còn lại, gây mất cân bằng sinh lý.
Brassinosteroid chính là hormone giữ vai trò “bộ hòa giải” giữa hai tuyến này.
Khi cây bị nấm hoặc côn trùng tấn công, BR ưu tiên kích hoạt JA-pathway, khuếch đại tín hiệu phòng vệ ISR, giúp phản ứng diễn ra nhanh và mạnh ở vùng nhiễm.
Ngược lại, khi cây bị vi khuẩn hoặc virus, BR chuyển hướng sang kích hoạt SA-pathway, duy trì phản ứng miễn dịch kéo dài của SAR.
Đồng thời, BR giúp giảm xung đột tín hiệu giữa JA và SA, đảm bảo cả hai hoạt động tuần tự, không triệt tiêu lẫn nhau.
Kết quả là cây có thể phân loại chính xác tác nhân gây hại và lựa chọn tuyến phòng vệ phù hợp – giống như một hệ thống miễn dịch có “trí thông minh sinh học”.
5.2. Vai trò cân bằng năng lượng trong phản ứng phòng vệ
Một đặc điểm quan trọng của phản ứng miễn dịch là rất tiêu tốn năng lượng. Cây phải tổng hợp enzyme, protein và hợp chất kháng bệnh trong thời gian ngắn, đồng thời tạm dừng các quá trình phát triển không thiết yếu.
Nếu phản ứng kéo dài quá lâu, cây dễ cạn kiệt năng lượng, dẫn đến giảm năng suất và chậm phát triển.
Brassinosteroid giúp phân bổ năng lượng hợp lý nhờ khả năng điều hòa chéo giữa hormone sinh trưởng và hormone phòng vệ:
Trong giai đoạn phòng vệ tích cực, BR hạn chế tiêu hao dinh dưỡng ở mô sinh trưởng, tập trung năng lượng vào sản xuất enzyme phòng bệnh.
Khi nguy cơ bệnh giảm, BR tái kích hoạt gen tăng trưởng (EXP, GA20ox, CKX), giúp cây phục hồi mô và tiếp tục sinh trưởng.
Cơ chế “chuyển pha mềm” này khiến cây không rơi vào tình trạng “phòng vệ cực đoan” – vừa chống bệnh, vừa suy kiệt, mà đạt đến sự linh hoạt nội sinh, phòng và phát triển song song.
5.3. Các yếu tố tín hiệu liên quan
Mối quan hệ BR – JA – SA được điều phối thông qua các yếu tố phiên mã (transcription factors) và gen đánh dấu miễn dịch đặc trưng:
- BZR1 và BES1: trung tâm truyền tín hiệu của BR, kết nối với MYC2 (JA) và NPR1 (SA).
- MYC2: điều khiển phản ứng ISR, kích hoạt gen phòng vệ PDF1.2, VSP2.
- NPR1: trung tâm điều hòa SAR, tăng biểu hiện PR1, PR5.
Khi hoạt động đồng thời, các yếu tố này tạo nên mạng tín hiệu ba chiều giúp cây vừa kháng bệnh, vừa duy trì các quá trình trao đổi chất thiết yếu.
Đây chính là cơ chế “miễn dịch động”, nơi cây trồng không chỉ phòng vệ thụ động, mà chủ động thích nghi và điều chỉnh phản ứng sinh lý theo loại mầm bệnh và mức độ tấn công.
Ứng dụng thực tiễn của BR – JA – SA trong quản lý bệnh hại cây trồng
Hiểu rõ mối tương tác giữa Brassinosteroid (BR), Jasmonic acid (JA) và Salicylic acid (SA) không chỉ có ý nghĩa sinh lý học, mà còn mở ra hướng ứng dụng thực tiễn mạnh mẽ trong canh tác hiện đại. Việc tận dụng các cơ chế tín hiệu này giúp người trồng chủ động kích hoạt miễn dịch tự nhiên của cây, giảm phụ thuộc vào thuốc hóa học, tăng hiệu quả phòng bệnh và bảo vệ môi trường.
6.1. Tăng hiệu quả kích hoạt miễn dịch khi kết hợp BR với vi sinh vật có lợi
Trong nhiều mô hình canh tác sinh học và IPM, việc phun BR trước hoặc song song với xử lý vi sinh vật có lợi (như Bacillus subtilis, Trichoderma harzianum) giúp tăng cường hiệu ứng ISR (miễn dịch cảm ứng).
BR kích hoạt sẵn các gen JA-pathway, khiến cây “nhạy cảm hơn” với tín hiệu từ vi sinh vật có lợi.
Khi Bacillus hoặc Trichoderma xâm nhập vùng rễ, tín hiệu ISR được khuếch đại nhanh hơn, tạo phản ứng phòng vệ toàn thân.
Kết quả là cây phòng bệnh chủ động hơn, giảm đáng kể tỷ lệ nhiễm nấm Fusarium, Rhizoctonia hay Phytophthora mà không cần lạm dụng thuốc BVTV.
6.2. Phối hợp BR với chiết xuất thực vật chứa tiền chất JA hoặc SA
Nhiều chiết xuất tự nhiên như tảo biển (chứa methyl jasmonate tiền chất JA), Neem (chứa salicylic-like compounds) hoặc Moringa (chứa flavonoid hoạt hóa SA) có thể kích thích hệ miễn dịch tương tự JA và SA.
Khi phối hợp với BR:
BR giúp ổn định phản ứng hormone, tránh phản ứng quá mạnh gây stress.
JA và SA từ nguồn tự nhiên giúp mở rộng phổ miễn dịch, bao phủ nhiều dạng bệnh hại.
Ứng dụng phối hợp này đang trở thành xu hướng mới trong sản xuất chế phẩm sinh học, hướng đến “triple-hormone synergy” – một tổ hợp tự nhiên, an toàn và bền vững.
6.3. Hiệu quả thực tế trên các cây trồng chính
Các kết quả thử nghiệm tại nhiều vùng canh tác cho thấy:
- Cà chua – dưa lưới: Phun BR 0.05 ppm cùng chiết xuất tảo biển trước giai đoạn ra hoa giúp giảm bệnh sương mai, thán thư 40–60%, đồng thời tăng tỷ lệ đậu trái 15–20%.
- Sầu riêng – hồ tiêu: BR kết hợp Bo và Zn sinh học giúp giảm rụng trái non, giảm nứt cuống và héo rũ do Phytophthora.
- Lúa – ngô: Xử lý BR cùng Trichoderma trong giai đoạn đẻ nhánh – làm đòng giúp giảm bệnh đạo ôn, đốm lá vi khuẩn 30–40%, tăng năng suất 8–12%.
Những số liệu này khẳng định: việc ứng dụng BR cùng JA/SA và vi sinh vật có lợi mang lại hiệu quả kép – tăng sức đề kháng và cải thiện năng suất, hướng đến nền nông nghiệp xanh, ít tồn dư hóa chất.
6.4. Định hướng phát triển trong tương lai
Từ góc nhìn sinh học phân tử, BR có tiềm năng trở thành “hormone điều phối nền” trong các chương trình kích hoạt miễn dịch cây trồng.
Trong tương lai, việc tích hợp BR vào các chế phẩm kích thích sinh học thế hệ mới, kết hợp cùng amino acid, humic, hoặc vi lượng sinh học, sẽ giúp:
- Tăng hiệu quả kháng bệnh chủ động, giảm nhu cầu thuốc BVTV.
- Thúc đẩy đồng thời sinh trưởng và năng suất, thay vì đánh đổi giữa phát triển và phòng vệ.
- Ổn định nội tiết cây trồng, giảm stress khi gặp biến động thời tiết.
Đây là hướng đi quan trọng trong nông nghiệp sinh học bền vững, phù hợp với xu thế giảm phát thải và an toàn thực phẩm toàn cầu.
Kết luận
Brassinosteroid (BR) không chỉ là một hormone điều hòa sinh trưởng mạnh mẽ, mà còn là “điều phối viên trung tâm” trong hệ thống miễn dịch tự nhiên của cây trồng. Thông qua khả năng tương tác linh hoạt với Jasmonic acid (JA) và Salicylic acid (SA), BR giúp cây kích hoạt đồng thời hai tuyến phòng vệ chính – miễn dịch cảm ứng (ISR) và miễn dịch thu nhận (SAR) – mà vẫn duy trì được quá trình sinh trưởng bình thường.
Trong khi JA tập trung vào việc chống lại nấm và côn trùng, còn SA bảo vệ cây trước vi khuẩn và virus, thì BR đóng vai trò như “bộ cân bằng nội tiết”, điều chỉnh mức độ phản ứng phù hợp với từng loại stress. Cây nhờ đó có thể phản ứng nhanh, mạnh khi cần thiết, nhưng cũng sớm phục hồi để tiếp tục phát triển.
Cơ chế này không chỉ mang ý nghĩa sinh lý học mà còn mở ra hướng ứng dụng thực tế quan trọng:
Giúp tăng sức đề kháng tự nhiên của cây trồng mà không cần phụ thuộc hoàn toàn vào thuốc hóa học.
Ổn định năng suất và chất lượng nông sản, ngay cả trong điều kiện thời tiết và dịch bệnh bất lợi.
Tạo nền tảng cho nông nghiệp sinh học bền vững, nơi cây trồng tự cân bằng, tự bảo vệ và phát triển hài hòa với môi trường.
Trong tương lai, việc kết hợp Brassinosteroid với các hormone tự nhiên khác (như JA, SA), cùng các nhóm vi sinh vật có lợi, amino acid và chiết xuất thực vật, sẽ trở thành xu thế chủ đạo của các chương trình chăm sóc cây trồng hiện đại – hướng tới một nền nông nghiệp không thuốc, hiệu quả, an toàn và thân thiện với hệ sinh thái.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
