Không ai phủ nhận vai trò của Biostimulant trong canh tác hiện đại – nhưng không phải cứ “thêm chất sinh học vào” là cây sẽ khỏe, trái sẽ to, hoa sẽ bền. Thực tế, nhiều nhà vườn hiện nay dùng sai thời điểm, phối sai nhóm hoạt chất, dẫn đến lãng phí chi phí mà hiệu quả lại không rõ ràng.
Giống như một vận động viên cần thực đơn phù hợp theo từng giai đoạn luyện tập – cây trồng cũng cần được “kích thích” đúng lúc, đúng cách để phát triển toàn diện mà không làm rối loạn sinh lý. Có loại chất giúp cây ra rễ nhanh, có loại lại giữ trái chắc hơn, và cũng có loại giúp phục hồi sau stress mà không cần đến thuốc BVTV.
Vấn đề là: Làm sao để chọn đúng loại, dùng đúng lúc?
Bài viết này sẽ giúp bạn phân biệt rõ từng nhóm chất kích thích sinh học – và hướng dẫn cách ứng dụng theo từng giai đoạn sinh trưởng của cây trồng, từ cây con đến lúc phục hồi sau thu hoạch.
1️⃣ Tổng quan các nhóm chất kích thích sinh học phổ biến
Chất kích thích sinh học (gọi tắt là kích sinh học) không cung cấp dinh dưỡng trực tiếp như phân bón, cũng không tiêu diệt mầm bệnh như thuốc BVTV. Chúng hoạt động như chất điều hòa – kích hoạt – hỗ trợ quá trình sinh lý bên trong cây trồng, giúp cây phản ứng tốt hơn với điều kiện môi trường và dinh dưỡng.
Dưới đây là 6 nhóm chất kích thích sinh học phổ biến nhất hiện nay:
1. Amino acid – Peptide
- Nguồn gốc: thủy phân đạm cá, đậu nành, gelatin…
- Cơ chế: cung cấp acid amin tự do → tăng tổng hợp protein, enzyme
- Ứng dụng: phục hồi sau stress, tăng trao đổi chất, kích rễ – đọt
2. Chiết xuất rong biển
- Chứa: Auxin, Cytokinin, Gibberellin tự nhiên + khoáng sinh học
- Cơ chế: điều hòa sinh trưởng – tăng phân chia tế bào – kích hoa
- Ứng dụng: kích nảy mầm, ra chồi, phân hóa mầm hoa, tăng cường quang hợp
3. Chitosan – Oligosaccharide
- Nguồn gốc: vỏ tôm cua (chitosan), vách tế bào nấm – vi khuẩn (oligosaccharide)
- Cơ chế: kích kháng sinh học nội sinh, tạo màng bảo vệ mô
- Ứng dụng: phòng bệnh, bảo vệ mô – trái, giảm rụng sinh lý
4. Humic – Fulvic
- Nguồn gốc: phân giải chất mùn tự nhiên (than bùn, leonardite)
- Cơ chế: tăng trao đổi ion – giữ ẩm – tăng hấp thu dưỡng chất ở rễ
- Ứng dụng: kích rễ, cải tạo đất, tăng hiệu quả phân bón
5. Polyamine – Glycine Betaine
- Là các hợp chất sinh học nội sinh của thực vật
- Cơ chế: ổn định màng tế bào, chống stress (nhiệt – mặn – hạn)
- Ứng dụng: tăng sức bền mô, phục hồi sau nắng nóng – gió lốc – lạnh đột ngột
6. Acid hữu cơ – Enzyme sinh học
- Gồm: acid lactic, citric, oxalic, enzyme phân giải cellulose, phytase…
- Cơ chế: hỗ trợ phân giải phân bón – khoáng – hữu cơ → cây dễ hấp thu hơn
- Ứng dụng: tăng hiệu quả bón lót, xử lý phân thô, phối hợp vi sinh
Mỗi nhóm trên đều có điểm mạnh riêng – nhưng nếu dùng sai giai đoạn hoặc phối trộn không phù hợp, không chỉ làm giảm hiệu quả mà còn có thể gây rối loạn sinh lý cây. Vì vậy, các phần tiếp theo sẽ hướng dẫn chi tiết nên dùng nhóm nào – ở thời điểm nào trong từng giai đoạn phát triển của cây trồng.
2️⃣ Giai đoạn cây con – sau trồng
Đây là giai đoạn cây trồng cần “làm quen” với môi trường mới, đồng thời phát triển bộ rễ và mô non đầu tiên. Nếu không được hỗ trợ đúng cách, cây sẽ dễ bị sốc trồng, rễ yếu, sinh trưởng chậm và dễ nhiễm bệnh.
🎯 Mục tiêu sinh lý:
- Bén rễ nhanh, rễ cám phát triển mạnh
- Tăng tổng hợp mô mới ở thân – lá – rễ
- Tăng sức đề kháng cơ bản với nấm bệnh đất
- Ổn định trao đổi nước – chống stress sau trồng
✅ Nhóm chất kích thích sinh học nên sử dụng:
1. Humic – Fulvic
→ Giữ ẩm đất, tăng trao đổi ion, kích thích rễ cám đâm sâu – tỏa rộng
2. Amino acid (đặc biệt nhóm glutamic, proline, glycine)
→ Giúp tổng hợp protein nhanh, tăng cường trao đổi chất – phục hồi sau sốc
3. Rong biển (auxin tự nhiên)
→ Thúc đẩy ra rễ non – chồi mới, tăng sức sống cây con
4. Chitosan (liều thấp)
→ Tăng kháng sinh học nội sinh, ngăn thối rễ – nấm đất xâm nhập
💡 Cách sử dụng:
- Phun sương lên thân – lá sau 3–5 ngày trồng để kích lá – mô
- Tưới gốc liều nhẹ để kích rễ, nên tưới vào sáng sớm hoặc chiều mát
- Lặp lại 5–7 ngày/lần trong 2–3 tuần đầu, kết hợp với nước sạch – tránh phối cùng thuốc
Giai đoạn này giống như “giai đoạn sơ sinh” của cây trồng – nếu nuôi dưỡng tốt từ rễ, cây sẽ phát triển khỏe mạnh, ít sâu bệnh và tạo nền tảng tốt cho các giai đoạn sau.
3️⃣ Giai đoạn phát triển thân – tán
Sau khi cây bén rễ, bước vào giai đoạn phát triển thân lá là lúc cây “lấy đà” để chuẩn bị cho các hoạt động sinh sản sau này như ra hoa – kết trái. Đây cũng là giai đoạn quyết định đến sức vóc – tán lá – khả năng quang hợp và hấp thu dinh dưỡng của cây.
🎯 Mục tiêu sinh lý:
- Tăng chiều cao – số lượng cành nhánh
- Phát triển diện tích lá – tăng khả năng quang hợp
- Hệ rễ mở rộng theo tán – hút nước và dinh dưỡng hiệu quả
- Ổn định nội tiết, tránh vọt đọt hoặc rối loạn phát triển
✅ Nhóm chất kích thích sinh học nên sử dụng:
1. Amino acid + Peptide
→ Tăng tổng hợp protein – enzyme → cây lớn nhanh, khỏe, không vọt yếu
2. Rong biển (giàu Cytokinin tự nhiên)
→ Tăng phân chia tế bào → phát triển đọt – lá – đâm cành khỏe
3. Polyamine (spermidine, putrescine)
→ Điều hòa sinh trưởng, tăng sức bền mô trong điều kiện thời tiết bất lợi
4. Humic – Fulvic (bón gốc định kỳ)
→ Duy trì hoạt động rễ theo sự phát triển của tán → chống nghẹt rễ – mất cân bằng
💡 Cách sử dụng:
- Phun qua lá định kỳ 7–10 ngày/lần: giúp cây trao đổi chất mạnh, lá đứng khỏe, dày mô
- Tưới gốc mỗi 15–20 ngày: giữ ổn định pH vùng rễ – tăng khả năng hút dưỡng
- Hạn chế kết hợp cùng phân đạm liều cao → tránh vọt đọt mất cân đối
Giai đoạn phát triển thân – tán giống như xây khung xương cho cây. Nếu dùng chất kích thích sinh học đúng cách, cây sẽ ra tán đều – cân đối – bền, là nền tảng để ra hoa – nuôi trái khỏe sau này.
4️⃣ Giai đoạn ra hoa – đậu trái
Khi bước vào giai đoạn sinh sản, cây bắt đầu phân hóa mầm hoa, hình thành nụ và tiến đến quá trình thụ phấn – đậu trái. Đây là thời điểm cây tiêu hao nhiều năng lượng nhất nhưng lại rất dễ bị tác động bởi thời tiết, dinh dưỡng không cân đối hoặc rối loạn sinh lý.
Vì vậy, việc sử dụng các chất kích thích sinh học ở giai đoạn này cần đặc biệt thận trọng. Mục tiêu không chỉ là kích ra hoa mạnh mà quan trọng hơn là giữ hoa khỏe, thụ phấn đều và hạn chế rụng trái non.
Ở giai đoạn này, cây cần nhóm chất có khả năng hỗ trợ cân bằng nội tiết, tăng cường chuyển hóa và bảo vệ mô mầm.
Các loại chiết xuất rong biển chứa cytokinin và auxin tự nhiên sẽ giúp cây phân hóa mầm hoa rõ ràng, ra hoa đồng loạt và hạn chế tình trạng ra hoa lai rai. Bên cạnh đó, kết hợp với các amino acid, đặc biệt là arginine và proline, sẽ tăng khả năng giữ cuống, tăng độ bền mô và hỗ trợ thụ phấn thuận lợi hơn.
Oligosaccharide hoặc chitosan dạng loãng cũng nên được đưa vào quy trình trong thời điểm này, nhằm giúp cuống trái hình thành chắc khỏe, đồng thời tăng phản ứng kháng sinh học để hạn chế rụng sinh lý do nấm, vi khuẩn tấn công vùng nhạy cảm.
Ngoài ra, nếu thời tiết bất lợi (mưa lớn, lạnh đột ngột, khô hạn), có thể bổ sung thêm một đợt polyamine hoặc glycine betaine để ổn định tế bào và giảm stress.
Tóm lại, đây là giai đoạn cần can thiệp nhẹ, đều và đúng thời điểm. Không nên kích mạnh nếu cây chưa đủ lực, và đặc biệt phải theo sát điều kiện thời tiết để chọn đúng nhóm chất hỗ trợ sinh lý hoa và cuống trái, thay vì chỉ chăm chăm vào số lượng hoa nở.
5️⃣ Giai đoạn nuôi trái – phát triển cơ quan thu hoạch
Sau khi hoa đã đậu, cây bước vào giai đoạn chuyển toàn bộ dinh dưỡng và năng lượng sang nuôi trái. Đây là lúc cần sự ổn định sinh lý, khả năng hấp thu dinh dưỡng hiệu quả và mô trái phát triển đồng đều về kích thước, màu sắc và độ chắc.
Điều quan trọng trong giai đoạn này là không gây “sốc sinh trưởng”, tránh làm rụng trái hoặc làm lệch pha giữa phát triển sinh dưỡng và sinh sản. Do đó, các chất kích thích sinh học được sử dụng cần thiên về hướng điều hòa nhẹ, hỗ trợ trao đổi chất và bảo vệ mô.
Amino acid tiếp tục giữ vai trò quan trọng trong quá trình vận chuyển và chuyển hóa dưỡng chất, nhất là ở những giống cây có thời gian nuôi trái kéo dài như sầu riêng, bơ hay cà chua trái lớn. Khi kết hợp amino với humic hoặc fulvic, cây sẽ vừa tăng khả năng hấp thu dinh dưỡng, vừa giảm thất thoát dinh dưỡng qua rễ, đặc biệt hữu ích trong điều kiện đất kém hoặc thời tiết không thuận lợi.
Ở thời điểm trái bắt đầu lớn nhanh, áp lực cơ học lên cuống và vỏ trái tăng lên đáng kể. Lúc này, chitosan nếu được sử dụng định kỳ sẽ giúp tăng độ bền mô, hạn chế các tổn thương nhỏ dẫn đến nứt – thối – rụng trái. Đặc biệt ở các cây ăn trái xuất khẩu, việc giữ được lớp vỏ bóng, ít tổn thương là yếu tố then chốt để kéo dài thời gian bảo quản.
Nếu điều kiện thời tiết thay đổi đột ngột (nắng nóng kéo dài, gió mạnh, độ ẩm cao), nhóm polyamine có thể đưa vào hỗ trợ. Chúng giúp tăng tính ổn định màng tế bào, hạn chế hiện tượng mất nước cục bộ trong mô trái – một trong những nguyên nhân dẫn đến nứt trái khi gần thu hoạch.
Tóm lại, đây là giai đoạn cần chăm sóc theo hướng “dinh dưỡng chậm – bảo vệ chắc”. Chọn chất kích thích sinh học đúng lúc sẽ giúp cây vừa giữ trái tốt, vừa duy trì chất lượng nông sản mà không làm cây bị kiệt sức trước vụ sau.
6️⃣ Giai đoạn sau thu hoạch – phục hồi
Sau thu hoạch là lúc cây trồng bước vào giai đoạn “xả hơi” nhưng đồng thời cũng là giai đoạn nhạy cảm nhất. Đây là thời điểm mà mô cây, đặc biệt là hệ thống lá – đọt – rễ đã bị khai thác cạn kiệt, dễ tổn thương và dễ nhiễm bệnh nếu không được phục hồi đúng cách.
Mục tiêu của giai đoạn này là làm lành nhanh các mô bị tổn thương, kích thích cây ra rễ mới, đâm chồi khỏe và phục hồi hệ sinh lý nội sinh để chuẩn bị cho chu kỳ tiếp theo.
Các chất kích thích sinh học có vai trò lớn trong quá trình này, đặc biệt là nhóm amino acid. Với khả năng cung cấp nguyên liệu cho quá trình tổng hợp protein và enzyme, amino giúp tái tạo nhanh các mô non và phục hồi khả năng quang hợp. Khi kết hợp với humic hoặc fulvic, hiệu quả tăng lên rõ rệt vì bộ rễ được kích thích phát triển trở lại, tăng trao đổi ion và hấp thu khoáng còn tồn trong đất.
Chitosan cũng rất hữu ích ở giai đoạn này, nhất là sau khi cắt tỉa, bấm đọt hoặc khi mưa kéo dài khiến thân – cành bị trầy xước. Chitosan sẽ giúp tạo màng bảo vệ mô, đồng thời kích hoạt hệ kháng tự nhiên trong cây, ngăn nấm bệnh xâm nhập trong lúc cây chưa hồi phục hoàn toàn.
Ngoài ra, nếu cây vừa trải qua mùa khô hoặc vụ trái kéo dài, việc bổ sung một đợt rong biển hoặc các chiết xuất giàu cytokinin sinh học sẽ giúp cây đâm chồi đều và mạnh, thay vì ra lác đác hoặc lệch pha.
Không nên lạm dụng các chất kích ra hoa hoặc thúc đọt mạnh ở giai đoạn này, vì dễ khiến cây bung lực quá sớm khi rễ chưa hồi phục. Sự can thiệp sinh học ở giai đoạn hậu thu hoạch nên đặt trọng tâm vào sự ổn định và tái tạo từ nền tảng – không chạy theo biểu hiện bên ngoài.
Tóm lại, phục hồi sau thu hoạch không phải chỉ là “nghỉ dưỡng”, mà là bước chuyển sinh lý quan trọng giúp cây tích lũy nội lực. Chọn đúng chất kích thích sinh học sẽ giúp quá trình này diễn ra nhẹ nhàng nhưng hiệu quả, đảm bảo chu kỳ sau khỏe hơn, bền hơn.
7️⃣ Lưu ý khi kết hợp và chọn sản phẩm
Chất kích thích sinh học mang lại nhiều lợi ích cho cây trồng, nhưng nếu không hiểu rõ bản chất từng hoạt chất hoặc phối hợp sai cách, chúng có thể phản tác dụng – gây rối loạn sinh lý, giảm hiệu quả hoặc khiến người sử dụng mất niềm tin vào dòng sản phẩm này.
Dưới đây là những lưu ý then chốt khi lựa chọn và sử dụng:
- Không nên dùng quá nhiều nhóm cùng lúc
Mỗi nhóm hoạt chất có cơ chế tác động riêng. Việc phối hợp quá nhiều loại cùng lúc (ví dụ: amino + rong biển + chitosan + vi lượng…) sẽ tạo ra xung đột sinh lý, khiến cây phản ứng quá mạnh hoặc sai lệch hướng phát triển. Thay vào đó, nên dùng luân phiên hoặc theo chu kỳ: phục hồi – nuôi dưỡng – bảo vệ.
- Ưu tiên sản phẩm có công bố rõ ràng
Một sản phẩm chất lượng cần ghi rõ nồng độ hoạt chất chính, nguồn gốc sinh học, độ pH và hướng dẫn sử dụng chi tiết. Những sản phẩm không ghi thành phần cụ thể hoặc chỉ nêu công dụng chung chung thường là sản phẩm pha loãng, hiệu quả không ổn định.
- Không pha chung tùy tiện với phân thuốc khác
Chất kích thích sinh học thường nhạy với pH và muối khoáng cao. Pha chung với các loại thuốc BVTV, phân bón lá gốc kiềm, dầu khoáng hoặc chất bám dính mạnh có thể làm giảm hoạt tính sinh học hoặc tạo kết tủa. Nếu cần pha chung, nên thử nhỏ trên diện tích nhỏ trước, kiểm tra độ ổn định và hiệu lực thực tế.
- Dùng đúng thời điểm sinh lý
Không nên dùng chất ra rễ khi cây đang nuôi trái. Không kích ra hoa khi cây chưa đủ tán. Không dùng chitosan đậm đặc khi cây đang bung đọt non. Mỗi hoạt chất cần đặt vào đúng thời điểm sinh lý, mới phát huy được hết giá trị và tránh làm cây mất cân bằng.
- Chọn sản phẩm phù hợp với loại cây và mô hình canh tác
Một số sản phẩm chỉ hiệu quả với rau màu, cây ngắn ngày; số khác phù hợp với cây ăn trái lâu năm hoặc cây công nghiệp. Ngoài ra, với canh tác hữu cơ – VietGAP – hoặc xuất khẩu, cần chọn loại có chứng nhận an toàn sinh học, không để lại tồn dư hoặc phản ứng phụ với vi sinh vật đất.
Tóm lại, hiệu quả của chất kích thích sinh học không đến từ việc dùng nhiều – mà đến từ việc hiểu đúng – chọn đúng – và sử dụng đúng lúc. Khi được đưa vào quy trình canh tác một cách khoa học, chúng sẽ trở thành một phần quan trọng giúp cây trồng phát triển cân bằng, ít phụ thuộc thuốc và tăng giá trị bền vững.
Tổng kết
Chất kích thích sinh học không phải là một liều thuốc “kỳ diệu”, mà là công cụ tinh chỉnh quá trình sinh trưởng – phát triển của cây trồng theo hướng bền vững. Nhưng để phát huy được vai trò đó, người làm nông cần hiểu rõ cây đang cần gì, vào lúc nào, và từ đó chọn đúng nhóm chất, đúng thời điểm, đúng liều lượng.
Dùng sai không chỉ gây lãng phí, mà còn khiến cây mất cân bằng, tăng nguy cơ sâu bệnh, giảm hiệu quả đầu tư. Ngược lại, nếu sử dụng đúng cách, chất kích thích sinh học sẽ giúp giảm áp lực thuốc hóa học, tăng hiệu suất hấp thu phân bón, nâng cao chất lượng nông sản và kéo dài chu kỳ canh tác bền vững.
Điều quan trọng không nằm ở số lượng chất sử dụng, mà nằm ở sự hiểu đúng bản chất sinh lý cây trồng và mục tiêu canh tác cụ thể.
⏩⏩ Mời quý vị và các bạn quan tâm theo dõi các nền tảng truyền thông để tìm hiểu, trao đổi và chia sẻ thêm về các kinh nghiệm trong đầu tư và sản xuất nông nghiệp cùng cộng đồng và chuyên gia tại:
- Youtube: Youtube.com/@Kythuattrongcayvn
- Facebook Page: Facebook.com/kythuattrongcay.vn/
- Facebook Group: Facebook.com/6441565519262518
- Tiktok: Tiktok.com/@kythuattrongcay.vn
